Замкі і крэпасці Беларусі XIV-XV ст

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

Беларускі дзяржаўны універсітэт

Гістарычны факультэт

Кафедра гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў

Курсавая работа

Замкі і крэпасці Беларусі XIV-XV ст.”

студэнткі 1 курса 1групы

завочнага аддзялення

Ірына Юр'еўна

Навуковы кіраўнік: дацэнт,

кандыдат гістарычных навук

Шапавал Георгій Фёдаравіч

Мінск, 2010

Змест

замак вежа крэпасць беларускі спадчына

Уводзіны

Глава 1. Вежы - данджоны на Беларусі

1.1 Камянецкая вежа

1.2 Вежы аналагічныя Камянецкай

Глава 2. Вялікакняжацкія замкі і ўмацаваныя гарады XIV-XV стст.

2.1 Лідскі замак

2.2 Замак- кастэль у Крэве

2.3 Навагрудскі замак

Глава 3. Умацаванае культавае дойлідства (Сынкавіцкая царква-крэпасць і Полацкая Сафія)

Заключэнне

Спіс літаратуры

Дадаткі

Уводзіны

Замкі, вежы і цэрквы-крэпасці - адна з найбольш цікавых старонак гісторыі беларускай культуры, каштоўны дыямент нашай нацыянальнай спадчыны. Яго развіццё адбывалася даволі працяглы перыяд - усяго некалькі стагоддзяў. Таму сучаснікі маюць выдатную магчымасць на прыкладзе гісторыі замкавага будаўніцтва прасачыць тыя змены, якія адбываліся ў эканамічным, палітычным, культурным і паўседзённым жыцці нашых продкаў. Творы мастацтва і, ў прыватнасці, архітэктуры, уяўляюць вялізарную каштоўнасць не толькі таму, што фіксуюць гісторыю народа, але і таму, што ўвасабляюць у сябе яго творчы патэнцыял, асаблівасці светаўспрымання, талент і вытанчанае пачуццё прыгожага.

Вытокі беларускага ваеннага дойлідства, як і архітэктура ўвогуле, губляюцца ў глыбі стагоддзяў. Яго карані заглыбіліся ажно ў перыяд разлажэння першабытна-грамацкага ладу, калі на землях сённяшняй Беларусі на паселішчах эпохі ранняга жалезнага веку з’явіліся першыя абарончыя збудаванні.

Крыжацкія набегі на беларускія землі асабліва ўчасціліся ў канцы ХІІІ - пачатку ХІV ст. Старыя драўляныя ўмацаванні з мураванымі вежамі-стаўпамі ўжо не маглі стрымаць узброенага да зубоў ворага. Таму ў першай палове XIV ст. узнікае абарончая сістэма з магутных замкаў у Лідзе, Наваградку, Крэве, Медніках, Вільні і Троках. Гэта былі як старыя драўляныя, з цягам часу адбудаваныя з каменю і цэглы замкі-дзядзінцы, так і новы тып замкаў - кастэлі, запазычаны на Захадзе.

Слова "кастэль" мае старадаўнюю лацінскую аснову (castellum - замак) і спачатку азначала ўмацаваны валам і ровам лагер рымскага легіёна. У ХІІІ - ХІV стст. кастэлем у Заходняй Еўропе назвалі невялікі мураваны замак, які звычайна меў адну ці дзве вежы і будаваўся ў нізіннай мясцовасці на штучным насыпе.

Мясцовыя дойліды, узяўшы за ўзор рыцарскі кастэль, прыстасавалі гэты тып абарончага збудавання да сваіх умоў. Яны значна павялічылі плошчу замкавага двара, дзе маглі ў час небяспекі знайсці прытулак не толькі войска, але і мірнае насельніцтва, са сваім скарбам.

Замкам звычайна называюць ваенна-фартыфікацыйны комплекс, які складалаўся з некалькіх замкнёных абарончых збудаванняў. Замак – гэта таксама ўмацаванае жыллё феадала, назва некаторых палацаў ці вялікіх панскіх дамоў. У краінах Еўропы іх будаўніцтва звычайна звязваюць з эпохай сярэднявечнага феадалізму, калі замкі служылі надзейным умацаваннем ад частай пагрозы з боку шматлікіх ворагаў. У гады цяжкіх выпрабаванняў, калі пад пагрозай было само існаванне народа, замкі станавіліся для людзей домам, школай мужнасці і адзінства.

Даследчыкі адносяць пачатак іх будаўніцтва да XII ст., калі на Беларусі імкліва развіваліся феадальныя адносіны і раслі гарады. У той жа час, беларускія княствы часта станавіліся арэнай для міжусобных войнаў і знешніх нападаў. Перыяд найбольш актыўнага развіцця замкавага дойлідства прыпадае на XIV - XVIII стст. Яго можна назваць класічным. Але бальшую цікавасць уяўляе будаўніцтва XIV-XV стст. – самы складаны перыяд. Менавіта таму ён і абраны для навуковага даследавання.

У ХІІІ ст. з’яўляюцца каменныя вежы тыпу данджон дзеля абарончых цэляў. Вялікая частка сродкаў і людскіх рэсурсаў накіроўвалася на

будаўніцтва гарадскіх умацаванняў. Вядома, што і крыжакі і татары выкарыстоўвалі актыўныны штурм з дапамогай камнемётаў, таранаў (парокаў), штурмавых башняў. Самай цяжка даступнай, для асаднай тэхнікі, была каменная вежа. Высока ўздымаючыся над горадам, яна дазваляла весці трапную стральбу па асадным машынам. На Беларусі ў каменных вежах былі памяшканні для сховы і жытла жыхароў і абаронцаў. Канструктыўна яны не адрозніваюцца ад башняў донджон у цэнтральнай Еўропе і Скандынавіі. Археалагічныя раскопкі сведчаць, што данджоны былі пабудаваны ў Каменцы, Навагародку, Берасці, Горадні, два ў Полацку, Мсціслаўлі, Пінску, Мядзелі, Тураве. Да цяперашняга часу захавалася башня ў Камянцы.

У XV ст. працэс інкастэляцыі храмаў, гэта значыць ператварэнне іх у сваеасаблівыя замкі, не абмінуў і зямель Вялікага Княства Літоўскага, і ў прыватнасць Беларусі. Цэрквы, касцёлы, кляштары і сінагогі сталі набываць элементы абароны: сцены будаваліся высокія і тоўстыя; на вуглах будынкаў, франтонах і над ўваходам узводзіліся вежы з разнастайнымі байніцамі; сутарэнні храмаў пераўтвараліся ў склады ваеннага рыштуну і прадуктаў, а ў вежах нярэдка размяшчаліся студні. Новы парадак у архітэктуры быў выкліканы пэўнымі гістарычнымі ўнутранымі і знешнімі гістарычнымі прычынамі, надзённымі сацыяльна-палітычнымі задачамі тагачаснага грамадства, патрэбы якога ён павінен быў задаволіць. Паспяховае развіццё інкастэляцыі на беларускіх землях забяспечвалася трывалай эканамічнай базай, даўнімі будаўнічымі традыцыямі і наяўнасцю высокакваліфікаваных кадраў дойлідаў. У гарадах Беларусі ўзнікала шмат абарончых храмаў. Стоячы адзін пры адным, такія будынкі стваралі дадатковы мураваны пояс абароны, які праціўніку даводзілася браць штурмам.

Інкастэляваныя храмы пачалі ўзнікаць і ў сельскай мясцовасці. Немалаважную ролю ў гэтым ігралі звады і міжусобныя войны паміж магнатамі. Многія з іх мелі сваё ўласнае войска і, кааб паквітацца з ворагамі, ужывалі любыя сродкі. Ад такіх прыватных войнаў і наездаў больш за ўсё цярпеў вяскова люд, сховішчам для якога звычайна станавіліся касцёл ці царква – нярэдка адзіны ў акрузе мураваны будынак, узведзены рукамі тых самых простых сялян. Паколькі сярод беларусаў былі і праваслаўныя, і католікі, дык і абарончымі храмамі былі і цэрквы, і касцёлы. Прыстасоўваліся да абароны і кальвінскія зборы, а таксама асобныя сінагогі.

Тэма абарончага дойлідства адносна добра вывучана беларускімі гісторыкамі. Наогул, даследаванне архітэктурнай спадчыны ў еўрапейскіх краінах пачалося ў XVIII ст. Але канчаткова новае станаўленне да нацыянальнай архітэктуры сфарміравалася ў першай палове XIX ст. пад уплывам эстэтыкі рамантызму, што выявілася найперш у літаратуры. Пад уплывам рамантызму пачалі паступова вывучаць помнікі дойлідства і ў Расійскай імперыі, у склад якой увайшла у канцы XVIII - пачатку XIX ст. Беларусь. Першымі звярнулі ўвагу на старажытныя замкі, крэпасці і бажніцы гісторыкі, мастакі, краязнаўцы і археолагі.

Прафесар Міхаіл Аляксандравіч Ткачоў (10.03.1942-31.10.1992) - плённую навуковую і педагагічную працу спалучаў з актыўнай грамадскай і палітычнай дзейнасцю. У канцы 80-х гадоў ХХ ст. ён быў адным з заснавальнікаў і доўгачасовым лідарам гарадзенскага гісторыка-культурнага і палітычнага клубу “Паходня”. Клуб “Паходня” зрабіўся сапраўдным цэнтрам дэмакратычнага руху горада, гэта была ўнікальная школа жыцця і патрыятызму для маладых удзельнікаў клуба. Ад самага пачатку, з чэрвеня 1988 г., ён знаходзіўся ў першых шэрагаў Адраджэнцаў Беларусі. У гэты час Міхась Ткачоў абіраецца намеснікам старшыні Сойму Беларускага Народнага Фронту. Ён быў адным з ініцыятараў, а потым актыўным стваральнікам сацыял-дэмакратычнага руху Беларусі. У сакавіку 1991 г. Міхась Ткачоў быў абраны старшынёй Цэнтральнай Рады Беларускай Сацыял-Дэмакратычнай Грамады.

У 1989 г. праф. М.Ткачоў пакідае мілы яго сэрцу горад Гродна і пераязджае жыць і працаваць ў Мінск. Працуючы ў рэдакцыі выдавецтва Беларуская Энцыклапедыя (спачатку кіраўніком гістарычнай рэдакцыі, а пазней галоўным рэдактарам), М.А. Ткачоў быў ініцыятарам стварэння фундаментальнай энцыклапедыі Археалогіі і нумізматыка Беларусі, а таксма шасцітомнага выдання Энцыклапедыя Гісторыя Беларусі.

З 1968 г. і да апошніх дзён праф. М.А. Ткачоў прысвяціў сябе беларускай навуцы. Ім напісана каля 200 навуковых прац, з іх 10 кніг (уключаючы раздзелы ў калектыўных манаграфіях). У 1972 г. ён абараніў кандыдацкую дысертацыю па тэме “Ваеннае дойлідства Беларусі XIII-XVIII стст. (па помніках паўночна-заходняй і паўднёва-заходняй Беларусі)”. У 1987 г., Міхась Ткачоў паспяхова абараніў доктарскую дысертацыю “Арганізацыя абароны гарадоў Беларусі XIV-XVIII cтст.” На падставе гэтых дысертацый былі створаны кнігі - гэта «Замкі Беларусі», «Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі XIII-XVIII стст.», «Замкі і людзі».

Гісторык, археолаг, крыніцазнаўца, геральдыст – вось непоўны спіс яго талентаў. Галоўная ўвага Міхася Ткачова была накіравана на даследаванне багатай і разнастайнай вайсковай гісторыі Беларусі. На падставе глыбокага аналізу гістарычных, археалагічных і іканаграфічных крыніцаў праф. М.А. Ткачоў першым у беларускай гістарыяграфіі прасачыў генезіс, эвалюцыю і этапы развіцця замкаў і абарончых сістэмаў населяных пунктаў, а таксама арганізацыю абароны беларускіх гарадоў. Канструктыўнай асновай, ядром абаронных умацаванняў большасці раннесярэднявечных гарадоў Беларусі былі фартыфікацыйныя збудаванні, якія былі створаны яшчэ ў эпоху Кіеўскай Русі. Пасля драўляных і драўляна-земляных абарончых канструкцый, з другой паловы ХІІІ ст. прыходзяць мураваныя вежы-данжоны (Камянец, Гродна, Брэст, Навагрудак, Тураў) і з XIV ст. - агульнадзяржаўныя замкі-кастэлі (Ліда, Крэва, Меднікі) і шматвежавыя замкі (Гродна, Навагрудак). З канца XV ст. i да XVII ст. інтэнсіўна будуюцца прыватныя замкі (Мір, Геранёны, Іказнь, Мядзел, Любча і інш.), робіцца больш дасканалай фартыфікацыйная сістэма гарадоў (Слуцк, Полацк, Віцебск), з’яўляюцца інкасталяваныя святыні – сваеасаблівыя замкі (Сынкавічы, Мураванка, Супрасль, Полацк). З сярэдзіны XVI ст. на тэрыторыі Заходняй Беларусі будуюцца замкі еўрапейскага тыпу з сістэмай бастыёнаў (Нясвіж, Заслаўе, Быхаў і інш.). Паводле М.Ткачова, вайскова-манументальнае дойлідства Беларусі ў сярэднявеччы заўсёды адпавядала патрабаванням часу і спрыяла фармаванню прыгожага аблічча беларускіх гарадоў. У вайскова-інжынерным мастацтве XIV-XVIII стст. ён вылучаў дзве галоўныя рысы: 1) трывалая сувязь з мясцовымі традыцыямі вайсковага будаўніцтва і народнай драўлянай архітэктурай; 2) кантакты і выкарыстоўванне найноўшых дасягненняў у галіне фартыфікацыі Польшчы, Прыбалтыйскіх краін, Чэхіі, Нямеччыны, Нідэрландаў і Італіі.

М.Ткачоў пераканаўча паказаў высокі ўзровень фартыфікацыйнай сістэмы і арганізацыі абароны беларускіх гарадоў і мястэчак, асабліва Падняпроўя і Паддзвіння, у XVI - XVIII стст. На яго думку гэта была рэакцыя на складаныя і небяспечныя адносіны ў гэты час з суседняй Маскоўскай дзяржавай. Паводле М.А. Ткачова, амаль да сяр. XVIII ст. захоўвалася вайсковая арганізацыя гараджан з падзелам на дзясяткі, сотні і паўкі, вядомая ад часоў Кіеўскай Русі. Нормы і артыкулы магдэбурскага права толькі ўдасканалі структуру вайсковай арганізацыі гараджан, надаўшы ёй еўрапейскіх рысаў. Амаль суцэльная, пагалоўная, узброенасць мяшчанаў – характэрная рыса беларускага сярэднявечча і новага часу. І, менавіта, апалчэнні гараджан і насельніцтва валасцей даволі часта выконвалі галоўную, выключную ролю ў абароне гарадоў і замкаў. На думку М.А. Ткачова, вайскова-манументальнае дойлідства Беларусі ў XIV-XVIII стст. заўсёды адпавядала патрабаванням часу і спрыяла фармаванню прыгожага аблічча беларускіх гарадоў.

Наш зямляк Тэадор Нарбут, аўтар шматтомнай гісторыі беларускага і літоўскага народаў, даследаваў Лідскі замак, асабліва замкавыя вежы, рэшткі якіх тады яшчэ захоўваліся на значную вышыню. Другі гісторык Міхал

Балінскі апісаў Крэўскі і Гальшанскі замкі, вывучаў помнікі Смаргоні, Лоска, Ляхавіч, Слуцка, Быхава, Пінска і іншых гарадоў. Помнікі старажытнай архітэктуры Беларусі – замкі, цэрквы, касцёлы і інш. – вывучаў вядомы беларускі археолаг ХІХ ст. Канстанцін Тышкевіч, які стварыў у сябе на радзіме, у Лагойску, музей старажытнасцей. У прадэсе абследавання помнікаў была вывучана гісторыя развіцця тэхнікі каменнай муроўкі, эвалюцы будаўнічых матэрыялаў (цэглы, дахоўкі, плітак падлогі) і архітэктурна-дэкаратыўнай керамікі (фасадныя пліткі і кафля). Апісаннем беларускай нацыянальнай спадчыны займаўся вучоны, пісьменнік і краязнавец А. Г. Кіркор.

Свае працы праблеме абарончага дойлідства прысвяцілі В. Чантурыя, Ю. Якімовіч, А. Лакотка і г. д. Вялікую

работу за апошнія 30 гадоў правялі мастацтвазнаўцы і гісторыкі беларускай архітэктуры. Некалькі прац па гісторыі старажытнага дэкаратыўнаўжытковага мастацтва і архітэктуры надрукаваў Міхаіл Кацар.

Пад кіраўніцтвам Уладзіміра Чантурыі праведзены абмеры пошукаў беларускага дойлідства і абследаваны гістарычныя цэнтры ў цэлым шэрагу гарадоў рэспублікі. ён аўтар некалькіх падручнікаў і манаграфій па гісторыі беларускай архітэктуры.

Тамара Чарняўская прысвяціла манаграфіі помнікам старажытнай і сучаснай архітэктуры Магілёва, Віцебска і Мінска (апошняя ў сааўтарстве з Аленай Пятросавай). Драўлянае дойлідства беларускага Палесся добра пададзена ў кнізе Юрыя Якімовіча. Цікавую працу пра архітэктуру палацаў і старадаўніх сядзіб XVIII — пачатку XIX ст. напісау Анатоль Кулагін.

Сумесна з Валянцінай Караткевіч ён выдаў кнігу аб помніках Слоніма. Пяру даследчыка належыць таксана капітальная манаграфія, прысвечаная беларускаму ракако. Разнастайнае ўбранне інтэр'ераў можна ўбачыць у каляровых альбомах, складзеных Надзеяй Фёдараўнай Высоцкай.

Вялікім укладам у справу вывучэння і аховы нашай архітэктурнай спадчыны з'яўляюцца сямітомны «Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі» і пяцітомная «Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі». Выйшлі ў свет першыя тры тамы шматтомнага выдання «Гісторыя беларускага мастацтва».

Даследчыкамі быў выказаны шэраг навуковых думак, якія сталі асновапалагаючымі. У прыватнасці, даследчыкі паказалі, што развіццё абарончага дойлідства на беларускіх землях мела складаны характар. Яно спалучала як мясцовыя ўласна беларускія традыцыі, так і элементы заходяга дойлідства. У гэтай сувязі асабліва цікавым уяўляецца разгляд развіцця абарончага дойлідства на Беларусі ў агульнаеўрапейскім кантэксце.

Мэта маёй працы - даць комплексны аналіз абарончага дойлідства Беларусі XIV-XV стст. у кантэксце агульнаеўрапейскай палітычнай, эканамічнай і культурнай гісторыі. У гэтай сувязі я паставіла перад сабою дзве асноўныя задачы:

- паказаць асаблівасці абарончага дойлідства на беларускіх землях XIV – XV стст.;

- ахарактарызаваць комплексы Беларусі ў XIV - XV стст. як абарончыя, эканамічныя і культурныя цэнтры.

У дадзенай працы мне б хацелася не проста абагульніць вопыт папярэдніх даследчыкаў, а знайсці новыя фактары развіцця абарончых збудаванняў, якія маглі б істотна паўплываць на сучаснае бачанне праблем развіцця культуры і фартыфікацыйнай справы на Беларусі.

Глава 1. Вежы - данджоны на Беларусі

1.1 Камянецкая вежа

Камянецкая вежа з'яўляецца ўнікальным помнікам абарончага дойлідства канца XIII ст. Гэта адзіная цэлая пабудова з групы так званых валынскіх веж, што некалі існавалі ў радзе беларускіх гарадоў.

Гісторыя вежы цесна звязана з горадам Камянцом, што ўзнік як пагранічны апорны пункт князя Уладзіміра Васількавіча супраць літоўскага князя Трайдзеня, з якім не раз прыходзілася ваяваць. У 1276 г., пасля чарговага замірэння з Трайдзенем, Уладзімір Васількавіч вырашыў на раке Лясной залажыць “град”. З гэтай прычыны сюды быў пасланы вядомы “градаруб” Алекса, які яшчэ пры бацьку Уладзіміра Васількавіча шмат гарадоў “зрубіў”. А праз нейкі час у новым горадзе пры ўладзе тутэйшых жыхароў узвялі каменны столп.

Дакладна дата збудавання гэтага помніка старажытнай архітэктуры невядома. Мяркуючы па звестках Іпацьеўскага летапісу, вежу вымуравалі прыблізна між 1276 і 1288 гг.

Вышыня пяціяруснай вежы 30 м, тыўшчыня сцен 2,5 м, вонкавы дыяметр 13,6 м. Стаіць на магутным падмурку з каменю. Змуравана з брусковай цэглы цёмна-чырвонага і жаўтаватага колеру ў тэхнiцы “балтыйскай” муроўкi – два лажкі паслядоўна чаргуюцца з адным “тычком”. Сцены вежы прарэзаны байніцамі, паміж якімі на вонкавай паверхні сцяны размешчаны чатыры плоскія нішы з паўцыркульным завяршэннем. Над 5-м ярусам захаваліся рэшткі цаглянага купальнага скляпення з патоўшчанымі рэбрамі, якія заканчваюцца ўнізе невялікімі кранштэйнамі з вузкім паяском. З 5-га яруса пачынаецца цагляная лесвіца-ход, што вядзе наверх да баявой пляцоўкі. Пляцоўка акружана чатырнаццаццю зубцамі, якія маюць скразную адтуліну, роўную па форме лажку цагліны. У двух зубцах зроблены вузкія акнападобныя праёмы. Завяршэнне вежы акружана зубчастай стужкай парэбрыка.

Камянецкая вежа спазнала нямала выпрабаванняў. Не раз, пачынаючы з 1373 г., на горад нападалі рыцары-крыжакі. У 1375 г., атрад крыжакоў абрабаваў ваколіцы Камянца і забраў шмат палонных і жывёлы. Праз тры гады рыцарам удалося штурмам захапіць горад і спаліць. У 1384г. Яны зноў напалі на Камянец.

У 1382 г. Камянец захапіў польскі князь Януш Мазавецкі. Толькі праз год, пасля тыднёвай аблогі, горад вярнуў назад князь Ягайла. У час доўгай звады між Ягайлам і Вітаўдам, у 1390 г., Ягайлу зноў давялося браць Камянец штурмам. Аднак горад быў важным стратэгічным пунктам, які да таго ж стаяў на скрыжаванні гандлёвых шляхоў. Таму яго ўмацаванні хутка адбудоўвалі і трымалі ў належным стане. Дамінантай гарацкой абароны была вежа. Яна знаходзілася ў сярэдзіне кальцавога вала, на вяршыні якога стаялі драўляныя ўмацаванні.

Пад час вайны паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай горад і яго ўмацаванні так пацярпелі, што Сейм быў вынушаны ў 1661 годзе вызваліць камянец ад падаткаў на чатыры гады. У 1771 г. Горад зноў складаўся з «места» і замка. Яшчэ ў ХІХ ст. вакол Камянецкай вежы існавалі рэшткі драўлянага замка, які з трох бакоў быў абведзены рвамі, а з чацьвёртага бараніўся рэчкаю. З яе боку, відаць, і быў уваход у замак.

Што датычыцца назвы “Белая вежа”, якая трывала замацавалася за Камянецкай вежай, трэба прызнаць, што назва гэта вельмі позняя. Яна ўзнікла ў ХІХ ст., калі вежай як помнікам зацікавіліся царскія ўлады і сам цар, які ездзіў на паляванне ў Белавежскую пушчу на паляванне. У 1903 годзе выйшла кніга П. Карцава “Белавежская пушча”, дзе зусім памылкова пісалася, што Камянецкая вежа стаіць не на р. Лясной, а не р. Белай. Ад яе, нібыта, і атрымала сваю назву вежа, а паздней, быццам, і бліжэйшая пушча пачала называцца Белавежскай. Адпаведна другой версіі, прыдуманнай мясцовым свяшчэннікам Л. Паеўскім, вежу называлі Белай таму, што яе ў старажытнасці бялілі. На самой жа справе ўпершыню яе пабялілі ў 50-х гадах мінулага стагоддзя. З 1960 г. у Камянецкай вежы знаходзіцца філіял Брэсцкага абласнога краязнаўчага музея.

1.2 Вежы аналагічныя Камянецкай

З розных крыніц вядома, што абарончыя вежы, падобныя Камянецкай, меліся ў Брэсце, Тураве, Полацку, Гродна і Навагрудку.

Берасцейскі стоўп, паводле Іпацьеўскага летапісу, быў вышынёю як Камянецкі. Устаноўлена, што Берасцейская вежа знаходзілася на паўднёва-ўсходнім краі мыса старажытнага гарадзішча, размешчанага на правым беразе р. Буг. На ўсіх планах горада за 1798, 1800, 1803, 1830 гг. Яна пазначана. У пачатку 30-х гг. ХІХ ст., у час перабудовы замка і ўзвядзення бастыёнаў Брэсцкай крэпасці, вежу разабралі. Яе графічныя сляды на планах дазваляюць меркаваць, што вежа была не круглай, а чатырохвугольнай. Заходзячы з гэтага, можна лічыць, што вежа старажытнага Бярэсця больш паходзіла на такую ж вежу ў Стоўп’і, што на Валыні, чым на Камянецкую. Але форма яе, выцяфгнутая і тонкая, відаць дазволіла летапісцу параўнаць Берасцейскую вежу з Камянецкай.

Пра вежу старажытнага Турава вядома толькі, што яна ўжо ў 30-х гадах ХІХ ст. была таксама разбурана. Цяпер на Тураўскім гарадзішчы ад яе засталося адно амаль круглае ўзвышша.

Дзве абарончыя вежы – адна на Верхнім, другая на – Сярэднім замку – меліся ў найстаражытным горадзе Беларусі – Полацку. Час іх узвядзення невядомы, аднак архаічныя рысы планава-кампазіцыйнага характару – размяшчэнне ў цэнтры замка, незвязаннасць са сценамі – дазваляюць меркаваць, што ўзведзены яны былі не пазней XIV ст. Ва ўсякім разе, полацкія вежы існавалі яшчэ ў канцы 70-х гадоў XIV ст. Абедзве вежы добра відны на акварэльным малюнку С. Пахалавіцкага “Аблога Полацка Стэфанам Баторыем у 1579 г.”

Інвентар Полацка 1580 г., пры пералічэнні ўмацаванняў Верхняга замка, ніводную з вежаў не называе. Гэта дае падставу меркаваць, штояны былі пебудаваны з дрэва і, верагодна, згарэлі ў час аблогі 1579 г. Традыцыя ўзводзіць адзіночныя вежы пасярод замкавага дзяцінца шырока існавала на Беларусі нават да XVІІ ст. Яны вельмі часта спалучалі і выконвалі разам з чыста абарончымі функцыямі функцыі гаспадарчыя.

Як сведчыць “Попіс замку" Радашковіцкага за 1549 г., на панадворку яго ў абкружэнні драўляных гародняў і чатырох вежаў асобна стаяла яшчэ адна, пятая, вежа. Яна мела чатыры паверхі і ўзвышалася над усімі вежамі.

У Шклове, у 1661г., акрамя гарадскіх фартыфікацыйных збудаванняў існавалі драўляныя ўмацаванні замка графаў Сяняўскіх. Тут сярод дзяцінцаў таксама стаяла высокая, сечаная з бруса шматярусная вежа, з якой у час аблогі вёўся абстрэлподступаў да замка.

Такім чынам, у другой палове ХІІІ- XVІІ ст. у Беларусі былі шырока распаўсюджаны замкі з адзіночнымі вежамі-данджонамі. Іх узнікненне звязана як з уплывам заходнееўрапейскага ваеннага дойлідства, так і з далейшым развіццём ваенна-інжынернага мастацтва славянскіх народаў.

Глава 2. Вялікакняжацкія замкі і ўмацаваныя гарады XIV-XV стст

2.1 Лідскі замак

Адным з першых на Беларусі замкаў новага тыпу з’яўляецца Лідскі, пабудаваны ў 30-х гадах XIV ст. Велічныя муры ўзведзены на штучным насыпе са жвіру, пяску і камянёў у балоцістай сутоцы дзвюх рэчак – Лідзеі і Каменкі. Спачатку замак меў адну вежу ў паўднёва-ўсходнім куце і чатыры высокія 15-метровыя сцяны з баявой галерэяй. У замку было два ўваходы. Адзін з іх, паўцыркульнай формы, знаходзіцца ў паўднёвай сцяне на вышыні 4 м ад першапачатковага ўзроўню двара, недалёка ад замкавай вежы. Другі, у форме паўкруглай аркі вышынёй 2,5 м, праразае заходнюю замкавую сцяну і знаходзіцца на ўзроўні зямлі. Захаваліся рэшткі былой брамы. Гэта два вялікія камяні ў аснове арачнага праёма з круглымі адтулінамі для металічных слупкоў, на якіх трымаліся вароты. З боку двара да малога ўвахода пазней прыбудавалі падковападобнае абарончае збудаванне, ад якога захаваліся моцна пашкоджаныя падмуркі. Калі вораг і здолеў бы выламаць вароты, то трапіў бы ў каменны мяшок, дзе не было паратунку.

З поўначы, на адлегласці 7–10 м ад замкавых муроў, праходзіў глыбокі роў шырынёй каля 20 м, які злучыў абедзве ракі і абараніў замак з боку горада.

Замкавыя муры ў асноўным збудаваны з палявога каменю. Звонку яны складзены з вялікіх, часам крыху абчасаных валуноў. Камяні падабраны да аднаго па памерах і пакладзены роўнымі гарызантальнымі радамі. Прамежкі паміж імі запоўнены каменнымі клінамі і замазаны рошчынай. Унутраная частка сцен складзена з дробных камянёў. З цэглы зроблены вуглы замкавых вежаў і сцен, дэкаратыўныя паясы на фасадах, аркі, скляпенні, байніцы.

У канцы XIV – пачатку XV ст. крыжакі ўжо мелі гарматы. Таму беларускія і літоўскія замкі сталі прыстасоўваць да агнястрэльнай зброі. У Лідскім замку былі пабудаваны яшчэ адна замкавая вежа і новы вялікі ўваход недалёка ад яе, які праразаў усходнюю сцяну на вышыні 2,5 м ад узроўню зямлі.

Рэшткі гэтай вежы былі раскапаны ў 1977 г. Захаваўся амаль увесь першы паверх. Вежа мела ўваход у выглядзе аркі з боку двара і лесвіцу ў тоўшчы заходняй сцяны, якая вяла на верхнія паверхі. Абедзве вежы Лідскага замка былі пакрыты дахоўкай, шматлікія рэшткі якой знойдзены падчас раскопак. Дахоўка мае паўцыркульную карытападобную форму з мацавальным шыпам пасярэдзіне ад яе шырокага краю. Некаторыя экземпляры яе маюць яшчэ і дадатковы маленькі шып у цэнтры ўнутранай паўакружнасці шырокага краю дахоўкі. Маленькімі шыпамі яна чаплялася за падоўжаныя жэрдкі, прыбітыя да крокваў даху, а вялікія шыпы ўтрымлівалі адну дахоўку на другой. Прамежкі паміж радамі даховак замазваліся вапнавай рошчынай. Гэтая самая старадаўняя дахоўка на Беларусі датуецца канцом XIV – першай паловай XV ст.

Лідскі замак у XV ст. уяўляў моцную абарончую пабудову з аднапавярховымі драўлянымі будынкамі па перыметры замкавых муроў для гарнізона і складоў, сярод якіх вызначаўся дом каменданта. Такі тып замкаў быў распаўсюджаны тады ў Прусіі і па іншых прыбалтыйскіх землях. Зараз замак адбудоўваецца.

Гістарычны лёс замка ў Лідзе даволі складаны. У XIV ст. яго муры не раз стрымлівалі напады крыжакоў. У XV ст. яго зачапілі міжусобныя феадальныя войны, а ў пачатку XVІ ст. пад замкавымі мурамі апынуліся крымскія татары. Летам 1659 г. замак пасля доўгай аблогі і штурму быў захоплены войскам рускага ваяводы Мікіты Хаванскага і цалкам спалены. Увесь час Лідскі замак належаў дзяржаве і ахоўваўся мясцовай шляхтай. Да канца XVІІІ ст. у замку праходзілі гарадскія суды. У пачатку XVІІІ ст. яго моцна пашкодзілі шведскія войскі, якія ўзарвалі вежы і ўсе куты замкавых сцен.

На пачатку ХХ ст. замак часткова закансерваваны. Разабраны небяспечныя часткі каменных муроў, а верхняя частка сцен замацавана цэментным растворам. Пасля Рыжскага пагаднення у 1920 г. Ліда аказалася у межах Польшчы. Замак крыху паднавілі рэстаўратары. Унутраны ж двор служыў розным мэтам - як футбольнае поле, як цыркавая арэна. Узімку тут разбіваўся лядовы каток. У чэрвені 1941 года на Ліду пасыпаліся нямецкія бомбы. Горад зноў быў спалены. Замак жа быў непашкоджаны. Пасля таго, як у горад увайшлі гітлераўскія войскі, у замку знаходзіўся шпіталь, а пасля замкавы двор выкарыстоўваўся як пляц для супрацьпаветранай абароны. Акрамя таго - на тэрыторыі замка размяшчаліся вялікія запасы амуніцыі. У 1944 г., калі Чырвоная Армія падыходзіла да горада, ваенныя склады ў замку былі ўзарваныя, але сцены засталiся некранутымi.

У 1978 г. распачата комплексная рэстаўрацыя Лідскага замка, якая цягнецца да нашых дзён. Рознага за сем няпоўных вякоў пабачылі сцены Лідскага замка. Былі ў яго жыцці і ўрачыстыя хвілiны: у 1387 годзе Польскі кароль і Вялікі князь Літоўскі Ягайла прымаў у замку прысягу ад свайго брата Скіргайлы, полацкага князя. Былі таксама і вялікія шматтыднёвыя святы: у 1422 годзе ў замку шырока і бліскуча адзначаўся шлюб прастарэлага караля Ягайлы з маладзенькаю 17-гадовай Сафіяй Гальшанскай - родапачынальніцы каралеўскай дынастыі Ягелонаў. Былi і трагічныя гадзіны: у ліпенi 1506 года ў замку памiраў кароль польскі і Вялікі князь Літоўскі, Рускі і Жмудзкі Аляксандр; тут у прысутнасці ўсёй ліцвінскай знаці і жонкі Алены Іаанаўны - дачкi Вялікага князя Маскоўскага Іаана 3, ён прычасціўся і падпісаў тастамант. Добры дзесятак разоў пажары і войны выпальвалi горад да тла: толькі за першую палову ХХ ст. Ліда восем разоў пераходзiла з рук у рукі. Замак бачыў амаль усіх польскіх каралёў XIV-XVІІІ ст., а таксама Карла 12, Паўла 1, Аляксандра 1, Мiкалая 2, Адама Міцкевіча, Ігната Дамейку, Фелікса Дзяржынскага, Льва Троцкага, Юзафа Пілсудзкага. Знікала з аблічча зямлі мноства гарадзкіх пабудоў: ратуша, кармяліцкі кляштар, сінагога, цэрквы Сьвятога Спаса, Прачысьценьская, вадзяны млын і іншыя пабудовы, а замак устаяў і аднаўляецца.

2.2 Замак- кастэль у Крэве

Калі ў Лідскім замку вежы не выходзілі за межы сцен, то галоўная вежа Крэўскага замка (Княская), збудаванага ў канцы ХІІІ – пачатку XIV ст., значна выходзіць за перыметр замкавых муроў. Вежа памерам 18,6х17 м мела не менш як тры паверхі, сутарэнне-турму і была прыстасавана пад жыллё. Пакоі князя знаходзіліся на другім паверсе, дзе вокны значна большыя і шырэйшыя і, верагодна, былі аздоблены фрэскамі. Сутарэнні, відаць, мелі гатычныя скляпенні, такія ж, як вежы Лідскага замка. Летам 1988 г. падчас археалагічных раскопак унутры Княскай вежы былі знойдзены рэшткі цаглянага слупа, на які абапіраліся рэбры скляпення, шмат кавалкаў профільных нервюрных цаглін і вялікая колькасць фрэсак. На адным фрагменце добра праглядаецца чалавечае аблічча. Сцены Крэўскага замка маюць розную даўжыню, а іх таўшчыня ў аснове каля 3 м. Крыху пазней Княскай у паўночна-ўсходнім куце замкавага двара ўзвялі яшчэ адну вежу (11х10,65 м), якая мела не менш як 4 паверхі. Абедзьве вежы і баявая галерэя былі пакрыты чырвонай паўцыркульнай дахоўкай, вельмі падобнай да лідскай.

Крэўскі замак – сведка шматлікіх гістарычных падзей. Тут у сутарэннях Княскай вежы быў забіты вялікі князь літоўскі Кейстут, знаходзіўся ў палоне Вітаўт, у жніўні 1385 г. у замку была падпісана унія паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Каралеўствам Польскім. За сваю гісторыю Крэўскі замак быў сведкам многіх гістарычных падзей. У 1382 г. тут, у падзямеллі Княжацкай вежы, быў задушаны па загаду Ягайлы яго дзядзька князь Кейстут, асноўны прэтэндэнт на велікакняжацкі прастол, галоўны праціўнік Ягайлы. У 1385 г. у Крэўскім замку былі прыняты ўмовы аб'яднання Літвы і Польшчы пад уладай Ягайлы (вядомае ў гісторыі як Крэўская вунія). У 1443 г. замак быў узяты войскамі князя Свідрыгайлы, які ваяваў за велікакняжацкі прастол з князем Жыгімонтам. У 1503-1506 гг. замак абкладалі і значна разбурылі войскі перакопскіх татараў. Пазней тут, у Княжацкай вежы, жыў беглы князь Андрэй Курбскі. Аднак ужо ў ХVІ ст. вядомы дыпламат Сігізмунд Герберштэйн адзначаў, што Крэва - горад «з пакінутым замкам».

Замак паступова страціў сваё значэнне як абарончы пункт. У ХVІІІ ст. значна была разбурана вялікая вежа, дах і перакрыцці праламіліся, абвалілася частка ўсходнян сцяны.

У сярэдзіне ХІХ ст. Крэўскі замак замаляваў мастак Н.Орда. Асабліва пацярпеў замак у час першай сусветнай вайны. Больш за 3 гады Крэва было фактычна на лініі фронту. Замак апынуўся на нямецкім баку абароны. Тут былі пароблены бетонныя сховішчы (у малой вежы і ля паўднёвай сцяны), назіральныя пункты, у час абстрэлу якіх сцены замка і вялікая вежа дужа пацярпелі. Шмат дзе цагляная абліцоўка сцен адслаілася, а месцамі нават паабвальвалася. Паўночная сцяна замка нахілілася да 10 градусаў. У 1929 г. яе ўмацавалі контрфорсам шырынёй у 2 м і закансервавалі. Абліцоўку галоўнай вежы звязалі жалезнымі зацяжкамі, а шчыліны залілі вапнай. Тады ж падмуравалі рэшткі паўночна-ўсходняй сцяны, умацаваныя эскарпам. Правялі шэраг іншых кансервацыйных работ, якія палепшылі стан замка. Дарэчы, некаторыя сучасныя даследнікі Крэўскага замка памылкова лічаць прымураваны ў 1915 г. да паўдневай сцяны нямецкі бункер за яшчэ адну старажытную замкавую вежу. Так гэты бункер трактуецца ў шэрагу апублікаваных прац, падаецца на некаторых сучасных планах замка і нават у рэканструкцыях. Цяпер устаноўлена, што гэтая прыбудова складзена з камянёў, павыбіваных з замкавых муроў снарадамі, прытым на цэментавым, а не на вапнавым растворы. Да таго ж тут выкарыстаны жалезабетонныя канструкцыі, якія да ХІV ст. не маюць ніякага дачынення. Пасля Другой сусветнай вайны стан замкавых муроў значна пагоршыўся.

У сярэдзіне ХІХ ст. вакол замка яшчэ можна было заўважыць рэшткі рва. Даследчыкі адзначалі, што яго шырыня каля 50 сажняў, і, мяркуючы па рэльефе мясцовасці, ён ніколі не быў глыбокі, бо запаўняўся вадою з сажалкі.

Помнік патрабуе неадкладнай растаўрацыі і кансервацыі.

2.3 Навагрудскі замак

Акрамя будаўніцтва новых нізінных замкаў, у XIV–XV стст. перабудоўваюцца і старыя драўляныя нагорныя дзядзінцы ў Навагародку, Віцебску і Гародні. Аснову гэтых замкаў склалі высокія вежы, злучаныя каменнымі мурамі. На тэрыторыі замкаў узводзяцца каменныя культавыя і жылыя пабудовы. У якасці прыкладу можна прывесці Наваградскі замак. Як азначае адзін з даследчыкаў беларускай архітэктуры М.Ткачоў, «гісторыя яго ўмацаванняў прайшла шлях ад простай агароджы-частакола да наймагутнейшага шматвежавага замка». Старажытная мураваная вежа накшталт Камянецкай з’явілася ў Навагародскім замку сярод драўляных зрубаў у другой палове ХІІІ ст. Яна мела чатырохвугольную ў плане форму, якая набліжалася да квадрата, і высокі падмурак, зроблены з вялікіх – да 1 м і больш – камянёў.

Шмат разоў падыходзілі да сцен замка крыжакі. Пасля аднаго з нападаў у канцы XIV ст. вежу давялося адбудаваць амаль поўнасцю, але ўжо не з каменю, а з цэглы.

Новая вежа Шчытоўка, квадратная ў плане, пабудавана ў традыцыйнай тэхніцы «лусковай» муроўкі, калі шчокі сцен рабілі з цэглы, а ўнутраную частку муру – з камянёў і цагельнага друзу на вапне. Вежа мела пяць паверхаў з перакрыццямі на бэльках. У ніжняй частцы знаходзілася брама. Муры праразалі арачныя байніцы, паверхі злучала лесвіца, «схаваная» ў тоўшчы паўднёвай сцяны. Рэшткі гэтай вежы захаваліся да нашых дзён.

Неўзабаве пасля будаўніцтва Шчытоўкі ўзводзяцца іншыя мураваныя вежы і муры замка. Спачатку з усходу ўзвялі яшчэ тры вежы і злучылі іх мураванымі сценамі. Вежы падобныя да Шчытоўкі, але ніжэйшыя і мелі тры паверхі. Да нашых часоў захаваліся рэшткі Касцельнай вежы і Малой брамы. З прычыны таго, што вады ў замку не было і толькі на ўсходнім схіле замкавай гары білі моцныя крыніцы, над адной з іх і паставілі дзесьці ў XIV ст. мураваную Калодзежную вежу.

У пачатку XIV ст. за замкавымі мурамі на двары зрабілі каменную царкву, якая потым шмат разоў перабудоўвалася, а крыху пазней, у сярэдзіне XIV ст., непадалёку ад царквы быў узведзены двухпавярховы каменны палац.

У канцы XV – пачатку XVІ ст. у беларусаў з’явіўся новы вораг – крымскія татары. У 1505 г. замак вытрымліваў аблогу вялікай татарскай арды султана Біці-Гірэя. У паўночна-заходняй частцы замка збудавалі магутную вежу, якую назвалі Дазорцай. Квадратная аснова вежы паступова пераходзіць у васьмярык. Гэтыя абрысы ўласцівы для замкавых вежаў, пастаўленых у часы росквіту беларускай готыкі.

Паступова ўсе драўляныя гародні ў Навагародскім замку змянілі мураваныя сцены. Таксама ў пачатку XVІ ст. ля паўднёва-ўсходняга схілу гары пабудавалі яшчэ дзве вежы, злучаныя мураванымі сценамі. Разам з Калодзежнай яны стварылі своеасаблівае дадатковае ўмацаванне, значна павялічыўшы фартыфікацыйныя якасці замка.

Захаваліся старажытныя гравюры ХІХ ст., якія даюць уяўленне пра яе вонкавы выгляд.

У нашы дні Навагрудскі замак патрабуе тэрміновай дапамогі. Пад замкаваю гарою залягае пласт грунтовых водаў. У падножжы Касцельнай вежы крыніцы вымываюць грунт з-пад фундаментаў і ствараюць эрозію замкавага схілу. Плануецца да канца года распачаць работы па інжынерных умацаваннях, накшталт тых, што рабіліся ў Каложскай царкве. Замак хавае яшчэ шмат сакрэтаў: як адзначаюць археолагі, тут можна праводзіць раскопкі кожны год і ўвесь час знаходзіць нешта цікавае.

Асноўныя работы, якія тут запланаваныя (пакуль мяркуецца, што гэта зойме каля пяці гадоў), будуць датычыць кансервацыі муроў і расчысткі тэрыторыі ад завезенага грунту. Разглядаецца таксама прапанова аб тым, каб у межах Шчытоўкі ў ніжнім ярусе зрабіць памяшканне з музейнай экспазіцыяй. Пачынаецца распрацоўка праектнай дакументацыі.

Глава 3. Умацаванае культавае дойлідства (Сынкавіцкая царква-крэпасць і Полацкая Сафія)

Для культавай архiтэктуры Беларусi канца 15-16 ст. характэрны новы тып пабудоў-храмы, прыстасаваныя да абароны, якiя ўваходзiлi ў сiстэму гарадскiх умацаванняў цi былi асобнымi кропкамi абароны у вясковых ваколiцах. У гэты час пашыраюцца мiжусобныя сутычкi памiж магнатамi, ад якiх больш за ўсе цярпеў просты люд. Сховiшчам для яго звычайна станавiлася бажнiца, нярэдка адзiнае ў наваколлi мураванае збудаванне. У ей можна было схавацца i адбiцца ад невялiкага атрада рабаўнiкоў, што спусташалi безабаронныя вёскi i мястэчкi. Пiсьмовыя крынiцы паведамляюць пра шматлiкiя храмы-крэпасцi ў розных мясцiнах. Агульныя рысы кампазiцыi гэтых храмаў-кампактнасць аб'ёму, высокi шчыпцовы дах, абарончыя вежы з байнiцамi i выразны падзел унутранай прасторы на абарончую i культавую часткi. Прыкладам такiх пабудоў з'яўляецца Сынкавіцкая царква - царква-крэпасць, Полацкая Сафія і іншыя ўмацаваныя культавыя забудовы.

Непадалёку ад горада Слоніма можна пабачыць адно з самых дзівосных збудаванняў ны Беларусі - Сынкавіцкую царкву. Яна высокая – здаецца, дастае да аблокаў. Сцены - з чырвонай старадаўняй цэглы, нібыта абпалены полымем шматлікіх войнаў, што пракаціліся па нашай шматпакутнай зямлі. Цяжка адарваць вочы ад гэтага надзвычай прыгожага помніка дойлідтва.

Сынкавіцкая царква - царква-крэпасць. Сведчаннем таму маўклівыя байніцы ў сценах Божага храма. За яго сценамі прашчуры не толькі тварылі малітву Усявышняму, але пры неабходнысці бараніліся ад ворагаў і перамагалі іх.

Падобная бажніца ёсць яшчэ толькі ў вёсцы Мураванка, што таксама знаходзіцца ў Гродзенскай вобласці.

Сынкавіцкая царква, на думку некаторых даследчыкаў даўніны, збудавана ў пачатку XV стагоддзя. Паданне кажа, што заклаў яе сам вялікі князь Вітаўт.

Можна лічыць цудам, што царква-крэпасць захавалася нязменнай да сенняшняга часу. Верагодна, часам яе пабудовы з'яўляецца канец XV - пачатак XVI ст.ст. Абарончую сістэму царквы ствараюць чатыры вежы і байніцы, размешчаныя пад скляпеннямі. У сярэдзіне вежаў есць лесвіцы, якія калісці вялі да байніц. Вокны ў храме ў мэтах паляпшэння абароны падняты высока над зямлей. Таўшчыня сцен каля 1,5 м. Будынак царквы мае выразныя элементы раманскай і гатычнай архітэктуры.

Царква-крэпасць — унікальны помнік абарончага дой-ідства гатычна-рэнесанснага стылю — была пабудавана 600 гадоў таму і захоўвае мноства таямніц і рамантычных паданняў. Царква нагадвае ўмацаваны замак са сценамі двухметровай таўшчыні. Па вуглах храма, бы волаты, стаяць чатыры цыліндрычныя вежы з байні-цамі, у сярэдзіне якіх размешчаны ярусы баявых галерэй. У розныя часы храм служыў не толькі месцам для богаслужэнняў, але і абараняў сялян ад спусташальных набегаў.

Гэта унікальная царква шмат чаго перажыла на сваім вяку. У 1656 годзе (падчас руска-польскай вайны) Мураванка была моцна пашкоджана, і аднавілі яе толькі праз некалькі гадоў. У 1706 годзе войскі Карла XII, ідучы праз Жалудок на Палтаву, па загаду караля абстралялі царкву, якая раззлавала яго сваім незвычайным велічным выглядам.

Пасля гэтых падзей храм прыйшоў у запусценне. Адрэстаўравалі яго толькі ў 1822 годзе. Рамонт у 1871—1872 гадах змяніў першапачатковы выгляд будынка. Заходнія вежы былі прыпадняты на цэлы сажань, і ў адной з іх зрабілі званіцу. Частку байніц заклалі. З невялікімі зменамі фасад храма захаваўся да нашых дзён.

У XVII стагоддзі Мураванка лічылася адной з самых багатых цэркваў на Беларусі. Ёй прысвячалі не толькі навуковыя працы, але і мастацкія творы. У XX стагоддзі храм перажыў цяжкія часы бязвер’я, быў закрыты і знявечаны, але дзякуючы намаганням вернікаў вярнуў сваё хараство і былую веліч.

Сёння царква зноў у цэнтры ўвагі вернікаў, навукоўцаў і турыстаў: яна заявіла пра сябе як прэтэндэнт на статус сусветнай культурнай спадчыны.

Полацкая Сафія на рубяжы XV і XVI ст. перабудавана ў пяцівежавую царкву-замак. Пятая вежа ўзвышалася над самым цэнтрам храма.

Узнікненне такога тыпу збудавання менавіта ў стольным Полацку заканамернае, бо гэты багаты і людны гандлёва-рамесніцкі горад на ўсходнім рубяжы ВКЛ лічыўся тады «ключом ад Лівоніі і самой Літвы». Валодаць такім «ключом» хацелі і Лівонія, і Маскоўская дзяржава, не кажучы ўжо пра вялікую ўладу. Рэальная пагроза знешняй небяспекі ставіла тут інкастэляцыю храмаў на парадак дня.

Пяцівежная Полацкая Сафія праіснавала на Верхнім замку да 1710 г. Малюнкі храма 1578 і 1707 гг. сведчаць, што гэта быў, на першы погляд, звычайны замак з вежамі, байніцамі і каванай герсай над уваходам. У час аблог Полацкая царква рабілася прытулкам, тут захоўваліся святыні і скарб горада; у Сафіі адбываліся і найбольш урачыстыя сходы гараджан. У 1607 г. У час пажару Сафійскі сабор згарэў, але хутка быў адноўлены і ў ім пачалі захоўваць земскія і гарадскія кнігі Полацкага ваяводства. Аднак нарожныя баявыя вежы былі паніжаны на адзін паверх, а сярэднюю вежу, прыгожа аздобіўшы, зрабілі яшчэ больш прыгожай.

Яшчэ раз царква аднаўлялася пасля пажару 1643 г. І ў 1710 пасля выбуху складу баепрыпасаў, які быў зроблены ў храме пад час Паўночнай вайны, храм быў знішчаны. У 1738-1750 гг. перабудавалі ў двухвежны барочны касцёл.

Выразныя абарончыя рысы мелі і іншыя царкоўныя збудаванні ў Полацку: касцёл і калегіум езуітаў; праваслаўная чатырохвежная царква, падобная Сафіі; двухпавярховы масіўны будынак яўрэйскай школы, які быў размешчаны ля подступаў да замка. Полацкія інкастэляваныя храмы сталі прататыпам для іншых падобных пабудоў.

Заключэнне

Абарончыя збудаванні – неад’емная частка беларускай культуры, сведка яе нялёгкай, складанай і багатай гісторыі. За многія стагоддзі сваёй гісторыі беларусы спазналі нямала. Лёс іх зямлі вырашаўся не толькі ў бітвах з крыжакамі або з татарамі. У тыя далёкія часы ваенныя падзеі звычайна адбываліся пад сценамі ўмацаваных гарадоў і замкаў. Мінавіта яны прымалі на сябе галоўны цяжар варожых нашэсцяў і часцей за ўсё вырашалі лёс вайны ці паходу.

“Краінай замкаў” называлі сучаснікі нашу зямлю. І гэта сапраўды так. Амаль праз кожныя 30-40 км тут стаяў замак – пункт абароны вялікай ваколіцы. Цяпер старажытныя ваенна-абарончыя збудаванні не маюць ужо практычнага значэння. Тым не менш іх каштоўнасць для нас велізарная. Створаныя руплівай працай нашага народа, яны не толькі адлюстроўваюць яго гістарычнае мінулае, патрыятызм і гераічную барацьбу ў абарону роднай зямлі. Адначасова яны з’яўляюцца яскравым сведчаннем таленту і высокай культуры беларусаў далёкага мінулага, бо стан фартыфікацыі ў вядомай ступені адлюстроўвае культурнае развіццё народа ў тую ці іншую гістарычную эпоху.

Знаёмства з гэтымі помнікамі пераконвае, што на Беларусі развіццё ваеннага дойлідства ішло ўпоравень з часам, а сіла і характар абарончых збудаванняў цалкам адпавядалі тагачаснай ваеннай адукацыі народаў, якім яны былі проціпастаўлены.

XIV-XV cт. - развіццё дзяржаўнага і гарадскога абарончага дойлідства. Гэты этап характарызаваўся паступовым пранікненнем у абарончае дойлідства Беларусі заходнееўрапейскіх рысаў. Разам з тым, пераважалі мясцовыя рысы архітэктуры.

Культурная і гістарычная прастора, у якой знаходзіліся яны, адрознівалася сваёй шырынёй. У яе ўваходзілі войска, дзяржаўныя ўстановы, гарады і гараджане, буйныя феадалы і г. д. На працягу стагоддзяў служылі ваеннымі ўмацаваннямі, якія абаранялі нашых продкаў ад нападаў звонку.

Гісторыя абарончага дойлідства Беларусі з'яўляецца адной з найбольш цікавых старонак мінулага нашай краіны. Фактычна, замкі, вежы і храмы-крэпасцi - гэта не проста помнікіі мураванай архітэктуры, але і каштоўныя крыніцы, дзякуючы якім мы можам мець больш інфармацыі пра іншыя падзеі нашай гісторыі, і гэта павінен памятаць кожны даследчык мінулага.

Асабіста я вельмі спадзяюся на кожнага жыхара ў нашай краіне ў сумленным адносіне да кожнага абарончага будынка ў нашай краіне. Таму што яны – гэта наша гісторыя і наша нацыянальнае багацце.

Спіс літаратуры

1. Ткачоў М. Замак. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 3. - Мн.: Беларуская энцыклапедыя, 1996. С. 401 402.

2. Ткачев М. А. Замки Беларуси. - Мн.: Беларусь, 2002. - 200 с.:ил

3. Лакотка А.І. Нацыянальныя рысы беларускай архітэктуры. Навуковае выданне. – Мн.: Полымя, 1992.

4. Кушнярэвіч А.М. Культавае дойлідства Беларусі ХІІІ–ХVІ ст. — Мн., 1993.

5. Чантурия В. А. Памятники архитектуры и градостраительства Белоруссии.- Мн.: Полымя, 1986. – 240 с.: ил.

6. Несцярук Л. Замкі, палацы,паркі Берасцейшчыны Х-ХХ стагоддзяў (гісторыя, стан, перспектывы). Мн.: БЕЛТА, 2002.

7. Федорук А. Старинные усадьбы Берестейщины. Мн.: Бел. энциклопедия, 2004.

8. Ткачоў М. А. Новае пра Сафійскі сабор // Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1972. № 2. C. 23

9. Страчаная спадчына / Т.В. Габрусь, А.М. Кулагін, Ю.У. Чантурыя і інш. Уклад. Габрусь Т.В. – Мн.: Полямя, 1998.- 351 с.: іл.

10. Чантурия В.А. Памятники архитектуры и градостроительства Белоруссии. — Мн.: Полымя, 1986. – 240 с.: ил.

11. Ткачоў М.А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі ХIII—XVIII стст. C. 131.

12. Беларусы: У 8 т. Т.2. Дойлідства / А. І. Лакотка; Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэдкал.: В. К. Бандарчык, М. Ф. Піліпенка, А. І. Лакотка. — Мн.: Тэхналогія, 1997. С. 320 (біл.)

Дадатак №1

Камянецкая вежа. Малюнак Н. Орды ХІХ ст.

Камянецкая вежа у нашы дні

Дадатак №2

Ліда. Руіны замка. Малюнак Н. Орды ХІХ ст.

Лідскі замак. Рэстаўрацыйныя працы.

Дадатак №3

Руіны Крэўскага замка

Крэўскі замак. Рэканструкцыя С. Прышчэпа

Дадатак №4

Навагрудскі замак. Малюнак Н. Орды ХІХ ст.

Руіны Навагрудскага замка ХХ ст.

Дадатак №5

Сынкавіцкая царква-крэпасць. Бакавы фасад.

Сынкавіцкая царква-крэпасць. Галоўны фасад.

Дадатак № 6

Полацкая Сафія. Малюнак Н.Орды ХІХ ст.

Полацкая Сафія (галоўны фасад). Нашы дні.