Федерасийа – дювлятин сийаси-ярази гурулушунун тязащцр формасы кими

АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ

БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ

Щцгуг факултясинин яйани шюбя

ЫВ курс 1282-ъи груп тялябяси

Вялийев Рауф Ямирхан

оьлунун

Бакалавр ихтисас дяряъяси алмаг цчцн

ФЕДЕРАСИЙА – ДЮВЛЯТИН СИЙАСИ-ЯРАЗИ ГУРУЛУШУНУН ТЯЗАЩЦР ФОРМАСЫ КИМИ

мювзусунда

БУРАХЫЛЫШ ИШИ

Конститусийа щцгугу кафедрасынын

Мцдири: проф. М.Н.ЯЛЯСЭЯРОВ

Елми рящбяр: Щ.е.н.М.И.ИСМАЙЫЛОВ

БАКЫ – 2004

Мцндяриъат:

Эириш……………………………………………………………………………… ..3

Ы Фясил. Федерасийа-дювлятин сийаси-ярази гурулушунун формасы кими.…………. .6

§1.1.Дювлятин сийаси-ярази гурулушунун анлайышы вя формалары………….. 6

§1.2.Федератив дювлятин анлайышы………………………….………………..11

§1.3. Федератив дювлятин йаранмасы формалары вя гурулушу……………. 19

ЫЫ Фясил. Федерасийа субйектляри вя онларын сессесийасы проблеми…………….… 24

§2.1. Федерасийа субйектляринин щцгуги статусу……………………….. .24

§2.2. Федерасийада гейри-субйектляр………………………………………31

§2.3. Федерасийа субйектляринин сессесийасы проблеми…………………. ..34

ЫЫЫ Фясил. Федерасийа вя онун субйектляри арасында сялащиййят нисбяти………….36

§3.1. Федерасийа вя онун субйектляри арасында идаряетмя предмет-

ляринин бюлэцсц…………………………………………………….…36

§3.2. Федерасийа субйектляринин цмумидювлят мясяляляринин щял-

линдя иштиракы…………………………………………………………44

§3.3. Федерал нязарят вя федерал мяъбуретмя……………………….…...46

Нятиъя………………………………………………………………….…………....51

Истифадя олунмуш ядябиййат сийащысы…………………………………………..…....54

Эириш.

Дювлятин сийаси-ярази гурулушунун тякминляшдирилмяси проблеми мцасир дюврдя яксяр дцнйа юлкяляриндя мювъуддур. Мялумдур ки, щяр бир дювлятин яразиси мцяййян шякилдя тяшкил олунмушдур. Йяни йерлярдя идаряетмянин тяшкили, дювлятин функсийаларынын щяйата кечирилмяси мягсяди иля дювлятин яразиси мцяййян щиссяляря бюлцнцб. Дювлятин вязифялярини, функсийаларынын сямяряли шякилдя щяйата кечирилмяси цчцн дювлятин сийаси-ярази гурулушун тякминляшдирилмяси мцщцм ящямиййят кясб едир. Азярбайъан Республикасында да бу просес давам едир. Буна мисал олараг, 2004-ъц илдя Нахчыван Мухтар Республикасынын яразисиндя Кянэярли району йарадылмасы эюстяриля биляр.

Дювлятин сийаси-ярази гурулушуну формасы олан федерализмин тякмилляшдирилмяси, мухтариййяляшдирмя, мяркязи щакимиййят органлары вя реэионлар арасы мцнасибятлярдя расоналлыьа наил олунмасы дцнйанын яксяр юлкяляринин сийасятчиляринин, политологларынын диггят мяр­кязин­дядир. Бу илкин олараг онунла баьлыдыр ки, дцнйа юлкяляриндя эедян мцяряккяб етносийаси просесляр аналитикляр тяряфиндян сепаратизм мейл­­ляриня, сийаси партлайышлара сябяб ола биляъяк ян тящлцкяли проблемлярдян бири кими гиймятляндирилир. Бу просесин мянфи нятиъяляри Азярбайъан да дахил олмагла кечмиш совет республикаларында юзцнц эюстярир.

Мялумдур ки, мцасир дюврдя дювлятин сийаси-ярази гурулушунун ясас ики формасы вар. Унитар вя Федератив дювлят. Федерасийа мцряккяб дювлят формасыдыр. Федерасийа юзцндя щцгуги вя гисмян сийаси мцстягилиййя малик олан дювлят грумларыны бирляшдирир. Буна эюря дя федерал органлар вя федерасийа субйектляри арасында сялащиййят нисбяти, идаряетмя предметляринин бюлэцсц мясяляси, мяркязи вя йерли органлар арасында расионал мцнасибятлярин йарадылмасы федератив юлкялярдя мцщцм ящямиййят кясб едир.

Федератив дювлят гурулушу иля баьлы проблемлярин тятгиг олунмасында дцнйанын яксяр юлкяляринин алимляринин, дипломатларынын иштирак етдийи вя щяр ил кечирилян Федерал тядгигатлар коллеъинин йыьынъаглары мцщцм рол ойнайыр. Бунунла йанашы щяр ил федерализмин инкишафы проблемляринин тядгиг едилмяси цчцн чохсайлы йыьынъаглар вя дяйирми масалар тяшкил олунур. Федератив юлкялярдя федератив дювлят гурулушунун инкиафы проблемляри иля чох сайлы елм хадимляри мяшьул олур.

Умумиликдя федерализмин мцгаисяли тядгигини 4-ясас група бюлмяк олар:

1)Инэилис дилlи юлкялярдя федерализм, о ъцмлядян мцстямлякя федерализми (Британийа империйасынын тяркибиндян айрылан вя щал-щазырда Биртанийа бирлийиня дахил олан федератив юлкяляри ящатя едир. АБШ, Канада, Австралйа вя с);

2)Алман дилли юлкялярдя федерализм (Алманийа Федератив Республикасы, Австрyа, Исвечря);

3)Латын Америкасы юлкяляриндя федерализм ;

4)Елм хадимляри тяряфиндян иряли сцрцлян, ясасян утопик федератив системи нязярдя тутан идейа вя тяклифляр;

Федератив дювлят гурулушунун тядгиги ясасян ашаьыдакы мясяляляри нязярдя тутур:

    Федератив юлкяляринин Конститусийалары;

    Федератив юлкялярин гурулушу;

    Федерасийа вя федерасийа субйектляринин иъраедиъи, ганунвериъи вя мящкямя органлары системи, онларын гаршылыглы ялагяси;

    Федерасийа вя федерасийа субйектляри арасында идаряетмя предметляринин бюлэцсц;

    Федерасийа субйектляринин умумидювлят мясялялярин щяллиндя иштиракы;

    Федерал нязарят вя федерал мяъбуретмя:

Мялумдур ки, там ейни федератив системляр олмур. Онларын щяр бири фяргли хцсусиййятляря маликдир. Беля ки, алман дилли юлкялярдя феде­ра­сийа­нын мяркязи органларынын сялащиййятляри чох эенишдир, явязиндя федера­си­йа субйектляри юз сялащиййятлярини бирбаша щяйата кечирилмясиндя мцстя­гил­дирляр. Инэилис дилли юлкялярдя ися ясас конститусион функсийалар, щям фе­дерал щакимиййят органлары, щям дя федерасийа субйектляри тяряфин­дян щяйата кечирилир. Она эюря дя бир юлкянин федератив системинин инс­ти­тут­лары, онун функсийалары там шякилдя диэяр юлкянин ейни институтлары иля цст-цстя дцшмцр.

Гейд олунмалыдыр ки, бу бурахылыш ишинин йазылмасында мягсяд феде­ра­­лиз­мин спесифик ъящятляринин эюстярилмяси, ону охшар дювлятин сийаси-яра­зи гурулуш формаларында фяргляндирилмяси, федерасийа вя федерасийа суб­йектляри арасында сялащиййят нисбяти мцяййян едиляркян йаранан проблемляринин тядгиг едилмясиндян ибарятдир.

Бу бурахылыш ишинин йазылмасында щям Азярбайъан, щям дя хариъи юл­кяляринин щцгугшцнасларынын, политологларынын «Хариъи юлкяляря кон­с­титусийа щцгугу», «дювлят щцгуг нязяриййяси», «политолоэийа» курсу цзря йаздыглары ядябиййатлардан истифадя олунуб.

Ы Фясил.Федерасийа-дювлятин сийаси-ярази гурулушунун формасы кими.

      Дювлятин сийаси-ярази гурулушун анлайышы вя формалары

Щяр бир дювлятин яразиси йерлярдя идаряетмянин тяшкили, дювлятин функсийаларынын щяйата кечирилмяси мягсяди иля инзибати вя сийаси ящямиййятили щиссяляря бюлцнмцшдцр. Дювлятин бу тяркиб щиссяляри айры-айры юлкялярдя мцхтялиф ъцр адландырылыр. Мясялян, районлар, штатлар, яйалятляр, кантонлар вя с. Дювлятин бу шякилдя яразисинин щиссясяляря бюлцнмяси дювлятин сийаси-ярази гурулушуну тяшкил едир.

Дювлят щцгуг нязяриййясиня мялумдур ки, дювлятин формалары дедикдя 3-башлыъа цнсцр нязярдя тутулур: Идарячилик формасы, сийаси-ярази гурулуш формасы, сийаси режим.

Дювлятин сийаси-ярази гурулушу формасы-Дювлятин вя онун тяркиб щиссяляри арасында, дювлят щакимиййятинин бюлэцсц цзря, мяркязи вя йерли органлар арасында гаршылыглы мцнасибятлярин характерини ашкар едян милли вя инзибати ярази гурулушудур. 1

Дювлятин сийаси-ярази гурулушу формасы ашаьыдакылары ящатя едир.

    Дювлятин дахили структурларынын щансы щиссялярдян ибарят олмасы;

    Дювлятин тяркиб щиссяляринин щцгуги статусу вя онларын органларынын гаршылыглы мцнасибятляринин характери;

    Мяркязи вя йерли дювлят органлары арасында мцнасибятлярин характери вя с.

Узун мцддят щцгуг ядябиййатында сийаси-ярази гурулушу анлайышы явязиня цмумляшдириъи ифадя кими «Дювлят гурулуш формасы» термини ишлядилмишдир. Лакин гурулуш сюзц чохмяналы олдуьундан бу термин тянгидя мяруз галмышдыр. Чцнки дювлят гурулушу анлайышы эениш мянада баша дцшцлцр, бу щям дювлятин сийаси-ярази гурулушуну, дювлят органларанын системини вя с. ящатя едир. Сонралар бязи ядябиййатларда «дювлят гурулушу» анлайышы «кцтляви щакимиййятин ярази тяшкили» анлайышы иля явяз едилмишдир. Лакин «кцтляви щакимиййятин ярази тяшкили» щаггында фясиля щямдя йерли юзцнцидаряетмянин ярази тяшкилиня аид мясяляляр дахил едилмишдир. Лакин мялум олдуьу кими йерли юцзцнцидаряетмя дювлят щакимиййяти системиня дахил дейилдир.

Бцтцн бунлары нязяря алараг йухарыда гейд олунан терминляр явязиня «дювлятин сийаси-ярази гурулуш формалары» вя «дювлятин сийаси-ярази тяшкилинин формалары» сюз бирляшмяляринин истифадя едилмяси даща мягсядя уйьундур.

Щцгуг ядябиййатында дювлятин ясас ики сийаси-ярази гурулуш формасы фяргляндирилир: Унитар вя Федератив дювлят. Бязян Конфедерасийада айрыъа дювлят формасы кими фяргляндирилир. Лакин Конфедерасийа дювляти сяъиййяляндирян бцтцн яламятляря малик олмадыьындан ону гяти шякилдя айрыъа бир дювлят формасы кими гиймятляндирмяк олмаз. Беля ки, Конфедерасийа мцстягил суверен дювлятдяр тяряфиндян юз цмуми вязифя­лярини ялагяляндирилмиш формада щялл етмяк мягсяди иля йарадылан бирлик формасыдыр.1 Конфедерасийалар мцвафиг мцгавиляляр ясасында форма­лашыр. Бурайа дахил олан дювлятляр юз дахили, бязян щятта хариъи мцстягиллийини тамамиля сахлайыр вя мцстягил щярякят едирляр. Онларын йаранмасы бир гайда олараг хариъи тясир алтында баш верир. Чох вахт бу мцщарибя тящлцкяси иля баьлы олур. Конфедерасийаларын ашаьыдакы хцсу­сий­­йятлярини эюстярмяк олар.

- Конфедерасийаларын мяркязи щакимиййят органлары, ващид Конститусийасы, вятяндашлыьы, ващид валйутасы олмур.

- Конфедерасийанын органлары иттифагын бцтцн цзвляри цчцн императив (мяъбури) щакимиййятя малик олмур. Иттифага дахил олан цзвлярин щяр бирини али щакимиййят органы мяркязи органын мцвафиг гярарыны тясдиг етдикдян сонра о, иъра цчцн мяъбури характер алыр.

- Конфедерасийа субйектляри онун тяркибиндян чыхмаг щцгугуна маликдирляр. Федерасийадан фяргли олараг, Конфедерасийада сессесийа ъящди сепаратчылыг, гийам кими дейил, конфедерасийа субйектинин иттифаг мцгавилясини позмасы кими гиймятляндирилир.

- Конфедерасийада суверинитет Конфедерасийанын цзвц олан дювлятляря мяхсусдур. Фактики олараг, Конфедерасийанын суверенлийи бейнялхалг щцгуг тяряфиндян танынмыр, чцнки онлар суверен щакимиййятинин щяйата кечирилмяси цчцн яразийя вя ящалийя малик дейил.

- Конфедерасийаларда йалныз мцгавиля иля нязярдя тутулан цмуми вязифялярин йериня йетирилмяси цчцн дювлят органлары йарадылыр. Лакин ващид мящкямя органлары олмур.

- Конфедерасийанын бцдъяси иттифаг цзвляринин кюнцллц юдямяляри щесабына йарадылыр. Конфедерасийа органлары верэи гоймаг, мяъбури пул юдямялярини мцяййян етмяк сялащиййятляриня малик дейил.

Щазырда дцнйада конфедерасийа йохдур. Лакин бязи ядябиййатларда Авропа бирлийи Конфедерасийа кими эюстярилир. Тарихян конфедерасийаларын бир сыра нцмуняляри олуб: 1815-1866 алман иттифагы, 1776-1787АБШ, 1815-1848 Исвечиря иттифагы вя с. Конфедерасийа йарат­маг ъящди дцнйанын мцхтялиф реэионларында ХХ-ясрдя дя мювъуд олуб. Мисал олараг, Гамбийа вя Сенегалын бирляшдийи Сенегамбийа Конфедерасийасы эюстяриля биляр.

Конфедерасийаларын тарихи тяърцбяси эюстярир ки, Конфедерасийа адятян мцвяггяти характер дашыйыр. Сонда Конфедерасийа йа Феде­расийа чеврилир, йа да мцстягил дювлятлярин йаранмасы иля нятиъялянир.

Гейд олундуьу кими дювлятин сийаси-ярази гурулушунун ясас формаларындан бири дя унитар дювлятдир. Унитар дювлят- яразиси инзибати ярази ващидляриндян ибарят олан ващид дювлят формасыдыр. Федерасийа унитар дювлятдян ашаьыдакы ъящятляриня эюря фярглянир.

- Федерал щакимиййят органлары вя федерасийа субйектляри арасында сялащиййятлярин конститусион, мцгавиляви, конститусион-мцгавиляви бюл­эцсц;

- Федерасийа субйектляринин ярази бцтювлцйцнц тямин едилмясинин конститусион тяминатынын нязярдя тутулмасы;

- Федерасийа субйектляринин онлара аид олан сялащиййятлярин щяйата кечирилмясиндя сярбястлийи;

- Федерасийа субйектлярини умумдювлят мясяляляринин щяллиндя иштирак етмяси;

- Федерасийа субйектляри юз иъраедиъи, ганунвериъи вя мящкямя органларына малик олмасы вя с.

Мцасир дюврдя дювлятин сийаси-ярази гурулушунун формаларынын инкишафынын мцщцм истигамятляриндян бири дя унитаризмин вя федера­лизмин позитив ъящятляриндян, цстцнлцкляриндян истифадя едилмясиня йю­нялиб. Беляликля, дювлятин сийаси-ярази гурулушуну кечид формасы олан Реэионалист дювлятляр йараныр. Бу просес юзцнц даща чох Испанийада вя Италийада эюстярир. Диэяр дювлятлярдян фяргли олараг, Италийа вя Испа­­нийада юлкянин бюлцндцйц бцтцн ярази ващидляриня мцхтариййят верилиб. Дювлят беля мухтар гурумларын мяъмусундан ибарятдир. Федератив дювлятлярдя олдуьу кими реэионларын юз ганунвериъи вя иъра щакимиййяти органлары вар. Лакин унитар дювлятлярдя олдуьу кими. Реэионларын юз Конститусийасы йохдур. Эюрцндцйц кими, реэионалист дювлятляр мцяййян мянада унитар дювлятлярдян, федератив дювлятя кечид формасы кими характеризя олуна биляр.

1.2 Федератив дювлятин анлайышы

Дювлятин сийаси-ярази гурулушунун бир формасы да федерасийадыр. «Федерасийа» термини латын сюзц «федераре»дян йаранмышдыр ки, онун да мянасы «бирляшдирмяк» «иттифагда мющкямляндирмяк» демякдир.

Федерасийа-цмуми мягсядляр цчцн бирляшмиш щцгуги вя гисмян сийаси сярбястлийя малик олан дювлят гурумлардан ибарят олан, мцряккяб дювлят формасыдыр.

Федератив дювлятин мцряккяблийи онунла баьлыдыр ки, юзцндя цзв дювлятляри вя йа дювлят гурумларыны бирляшдирир. Бу дювлят грумлары да, суверен дювлятя хас олан бязи яламятляря малик олур. Мясялян, Конститусийа, ганунвериъи щакимиййят, эерб, байраг, щимн вя с.

Федератив дювлятин тяркибиня дахил олан бу дювлят гурумлары мцх­тялиф ъцр адландырылыр: штатлар (АБШ, Щиндистан, Мексика вя с.), тор­паглар (Алманийа Федератив Республикасы, Австрийа), яйалятляр (Кана­дада, Пакистанда вя с.), ямирликляр (Бирляшмиш Яряб Ямирликляри) вя с.

Адятян федерасийаларын тяркибиня дахил олан дювлят грумлары федерасийа субйектляри адландырылыр. Бязи юлкялярдя федерасийанын тяр­кибиня федерасийа субйектляри иля йанашы, субйектлярин щцгуги статусуна малик олмайан диэяр яразилярдя дахилдир. Бура яразиляр вя йа иттифаг яразиляри, мцлкляр, федерал вя йа пайтахт даиряси, ассосиатив дювлятляр дахилдир.

Мцасир дюврдя федерасийа дювлятин сийаси-ярази гурулушуну эениш йайылмыш формаларындандыр. Щал-щазырда дцнйада 25-я гядяр федератив дювлят мювъуддур. Авропада 7 (Австрийа, АФР, Белчика, Исвечиря, Сербийа вя Черногорийа, Боснийа вя Щерсоговина, Русийа Феде­расийасы), Асийада 4 (Щиндистан, Малазийа, Пакистан, БЯЯ), Амери­када 6 (АБШ, Канада, Бразилйа, Венесуела, Мексика, Арэентина), Африкада 4 (Комор адалары, Ниэерийа, Танзанийа, Ефиопийа), вя Океа­нийа да 3 (Австралийа, Папуа-Йени Гвинейа, Микронезийа Бирляшмиш Штатлары) Федератив дювлят вар.

Федератив дювлятин тяркиби йекъинс дейил. Бура щям эцълц сийаси, игтисади гцдрятя малик олан дювлятляр (АБШ, Канада, АФР), йцксяк инкишаф етмиш юлкяляр (Исвечиря, Белчика вя с.), орта сявиййяли инкишаф етмиш юлкяляр (Арэентина, Бразилйа вя с.) вя инкишаф етмякдя олан юлкяляр (Ниэерийа, Ефиопийа вя с.) дахилдир. Федерасийаларын яксяриййяти ири вя орта дювлятлярдир. Дцнйа ящалисинин 1/ 3-я гядяри федерасийаларда йаша­йыр.

Мцасир федерасийаларын щяр бири юзцня мяхсус спесифик хцсусиййятляря маликдир. Федерасийалар идарячилик формасына эюря, сийаси режимя эюря, йаранмасы шяраитиня эюря вя с. яламятляриня эюря бир-бириндян фярглянир. Бунунла беля, федератив дювлятлярин яксяриййяти цчцн сяъиййяви олан цмуми ъящятляри эюстярмяк олар.

1.Федерасийанын яразиси онун айры-айры субйектлярини вя гейри-субйектляринин яразисиндян ибарятдир.

2.Иттифаг дювлятиндя али ганунвериъи, иъра вя мящкямя щакимиййяти федерал дювлят органларына мяхсусдур. Федерал дювлятлярдя бцтцн федерасийа субйектляри цзяриндя цмуми щакимиййятя малик олан ганунвериъи, иъра вя мящкямя органлары иля йанашы, айры-айры федерасийа субйектляриндя дя мцвафиг органлар олур.

3. Федерасийа вя онун субйектляри арасында сялащиййят нисбяти федерал конститусийаларла мцяййян олунур. Федерал конститусийаларда бир гайда олараг, дювлятин бцтцн тяркиб щиссяляри цчцн ящямиййят кясб едян цмуми мясяляляр федерал щакимиййят органларына щяваля едилир. Мясялян, дювлятин мцдафияси, хариъи сийасят, малиййя, верэи гойулушу, федерасийа субйектляри арасында мцбащисялярин щялли вя с.

Федерасийа субйектляринин сялащиййятляриня эениш мясяляляр дахил едилир, щансылар ки, ващид шякилдя тянзимлянмясиня ещтийаъ йохдур. Мясялян, йерли идарячилик органларынын тяшкили, иътимаи гайданын вя ятраф мцщитин мцщафизяси, иътимаи файдалы ишляр вя хидмятляр вя с.

4. Бир гайда олараг, федерасийа субйектляри тясиседиъи щакимиййятя малик олурлар. Онларын юзляринин хцсуси конститусийаларынын гябул етмяк имканы олур. Лакин бязи федерасийаларда субйектляря беля щакимиййят верилмир. Мясялян, Щиндистанда 26 штат арасында йалныз Ъамму вя Кяшмир штаты юзцнцн конститусийа ганунуна маликдир. Канада яйалятляринин, Венесуела штатларынында конститусийалары йохдур.

Федерасийа субйектляринин тясиседиъи щакимиййяти федерал конститусийа иля мющкямляндирлир. Лакин федерал конститусийалар «Субординасийа присипини» нязярдя тутур. Бу присипя уйьун олараг суб­йектлярин конститусийалары тамамиля федерал конститусийайа уйьун олмалыдыр. Мясялян, АФР-ын Ясас ганунун 28-ъи маддясиня эюря: торпагларын конститусийалары республика, демократик, сосиал-щцгуги дюв­лятин ясас принсипляриня вя юлкянин ясас ганунларына уйьун ол­малыдыр.

Уйьунлуг присипиня о щалда да, ямял едилир ки, федерасийа субйекти федерасийанын тяркибиня дахил оланадяк малик олдуьу конститусийанын йеня гцввядя сахлайыр (АБШ-ын Массачуси штатынын 1780, Нйу-щемшер штатынын 1783-ъц илдя гябул едилян конститусийалары щяля дя фяалиййят эюстярир). Лакин бу конститусийалар сонралар федерал конститусийалара уйьунлашдырылыр.

5. Федерасийа субйектляри юз сялащиййятляри дахилиндя ганунвериъилик актлары гябул едя билярляр. Беля ганунвериъилик актлары федерасийа субйектинин яразисиндя фяалиййят эюстярирляр. Онлар иттифаг ганун­вериъилийиня уйьун олмалыдырлар. «Федерал ганунларын цстцнлцйц прин­сипи» бцтцн федератив дювлятлярин конститусийаларында якс олунур. Мяся­лян, Малазийанын конститусийасына эюря «яэяр дювлятин гануну федерал гануна зидд оларса, бу вахт цстцнлцк щцгугу федерал гануна верилир». Дювлятин гануну ися федерал ганунла зиддиййят тяшкил едян щиссяси етибарсыз щесаб олунур.

Гейд олунмалыдыр ки, федератив дювлятлярдя федерал ганунвериъи органлар тяряфиндян бцтцн федерасийа субйектляри цчцн дейил, конкрет федерасийа субйектляриня аид олан ганунлар гябул едиля биляр. Бу щалда щямин федерасийа субйектляринин ганунлары мцвафиг федерал ганунлара уйьун олмалыдыр.

6. Федерасийа субйектляри юзцнц щцгуги вя мящкямя системиня малик ола билярляр. Федератив дювлятлярдя иттифаг конститусийасы вя диэяр норматив щцгуги актлар федерасийа субйектляринин мящкямя орган­ларынын фяалиййятинин тяшкили, сялащиййятляриня даир нормалары юзцндя ъямляшдирир. Бир гайда олараг, федерасийа субйектляринин сайындан асылы олмайараг, мящкямя системи ващид нцмуняйя уйьун гурулур. Буна мисал олараг, АБШ-ын мящкямя системи эюстяриля биляр. АБШ-да штатын йцксяк мящкямя инстансийасы кими штатын али мящкямяси чыхыш едир. Онун тяркибини йа штатын ящалиси сечир, йа да штатын губернатору штатын сенатынын разылыьы иля тяйин едир. Штатын али мящкямяси ясасян ашаьы мящкямя органларынын гярарларындан верилян апеллйасийа шикайятляриня бахыр. АБШ-ын али мящкямяси кими, штатын али мящкямяси дя юз штатыны яразисиндя конститусийа нязарятини щяйата кечирир. Онлар штатын ганунларынын, конститусийаларынын федерал ганунлара уйьунлуьуна нязаряти щяйата кечирир. Штатын али мящкямяси федерал конститусайайа зидд олан штатын конститусийасынын истянилян щиссясини етибарсыз щесаб едилмяси барядя гярар гябул едя биляр.

Штатын ян ашаьы инстансийа мящкямяси кими, полис мящкямяляри, бялядиййя мящкямяляри, аиля мцбащисяляри цзря мящкямя, вярясялик ишляри цзря мящкямя вя диэяр мящкямяляр чыхыш едир. Нисбятян йухары мящкямя инстансийасы штатын даиря мящкямясидир. Бязи ири штатларда ашаьы инстансийа мящкямяляриндян верилян апеллйасийа шикайятляриня бахмаг цчцн «Гыса мцддятли апеллйасийа мящкямяляри» йарадылыр.

Гейд олунан мящкямя системи иля баьлы бу гайдалар АБШ-ын яксяр штатларында ейнидир.

7. Федерасийада икили вятяндашлыг олур. Щяр бир вятяндаш щям иттифагын, щям дя мцвафиг дювлят гурумунун вятяндашы щесаб олунур. Икили вятяндашлыг яксяр федерасийаларын конститусийаларында якс олунуб. Лакин бязи федерасийаларда (Щиндистан, Малазийа вя с.) йалныз иттифаг вятяндашлыьы таныныр. Гейд олунмалыдыр ки, федерасийа субйектляринин хцсуси вятяндашлыг щцгуги иля тямин едилмяси практики олараг щцгуги нятиъяляря сябяб олмур.1

8. Ики палаталы парламент системинин мювъуд олмасы (Бикамерализм) Тарихян икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра бу гайдайа мцяййян истисналар олмушдур. Илк дяфя Пакистан Ислам Республикасында 1956-ъы илдя Конститусийада бир палаталы парламент системинин йарадылмасы нязярдя тутулмушдур. Лакин 1973-ъц илдя Конститусийайа эюря Пакистан парламенти ики палаталы мцяййян едилмишдир. Милли мяълис вя сенат.

Бир палаталы парламент системи 1961-ъи ил Камерунун Конс­титу­сийасында да якс олунмушдур. Лакин 1972-ъи илдя Камерунда феде­расийа ляьв олунмушдур.

Мцасир дюврдя бцтцн федератив юлкялярдя бикамерализм мюв­ъуддур. Йухары палата федерасийа субйектляринин нцмайяндяляриндян тяшкил олунур вя федерасийа субйектляринин мянафейлярини тямсил едирляр. Федерасийа субйектляринин йухары палатада нцмайяндяляри иля тямсил олунмасы ики присип ясасында щяйата кечирилир: бярабяр вя гейри - бярабяр нцмайяндялик.

Бярабяр нцмайяндяликдя – щяр бир федерасийа субйекти ящалисинин сайындан асылы олмайараг, йухары палата да бярабяр сайлы нцмайяндя иля тямсил олунурлар (АБШ сенатына щяр штатдан ики сенатор сечилир, Исвеч­рянин иттифаг мяълисиня щяр кантондан ики депутат тяйин олунур).

Гейри-бярабяр нцмайяндялик присипиня эюря–федерасийа субйект­ляринин йухары палата да нцмайяндяляринин сайы федерасийа субйект­ляринин ящалисинин сайындан асылыдыр. Мясялян, АФР-да 2 милйонадяк ящалиси олан торпаглар цч сяс, 2-6 милйон ящалиси олан торпаглар дюрд сяс, 6 милйондан чох ящалиси олан торпаглар 5 сяс щцгугуна маликдир.

Бязи юлкялярдя федерасийа субйектлярини ящалисинин сайы нязяря алынараг, щяр бир субйектин ганунвериъи органда нцмайяндяляринин сайы дягиг мцяййян олунур. Мясялян, Канадада Онтарио, Квебек яйалятляри-24, Йени Шотландийа-10, Британийа Колумбийасы-6 нцмайяндя иля тямсил олунур.

Федератив дювлятлярдя бярабяр нцмайяндялик принсипи онунла нятиъялянир ки, азсайлы ящалиси олан, сийаси вя игтисади ъящятдян эеридя галан федерасийа субйектляри йухары палатада мцяййян тясир имкаларына малик олурлар.

Федератив дювлятлярдя йухары палатанын тяшкил олунмасы ики методла щяйата кечирилир. а) сечкили (АБШ, Мексика, Венесуела вя с.). б) тяйин олунмагла (Канада сенаты, АФР Бундесраты вя с.).

9. Федерасийаларда ясас цмумдювлят хариъи сийасят фяалийятини иттифаг дювлят органлары щяйата кечир. Онлар федерасийаны бейналхалг мцнасибятлярдя тямсил едирляр.

Гейд олунан бу яламятляр мцасир дюврдя яксяр федерасийалара аиддир. Бу яламятляр щям дя, дювлятин сийаси-ярази гурулуш формасы кими федерасийаны унитаризмдян фяргляндирмяйя имкан верир.

Федератив дювлятляри бязян иттифагларда адландырырлар. Мясялян, Кеч­миш Совет Сосиалист республикалары иттифагы, Исвечря иттифагы, Австралийа иттифагы вя с. Алманийа Федератив Республикасы – Бундес-републиъ Деутсъщланд – щярфи мянада тяръцмядя Алманийа иттифаг Республикасы кими адландырылмалыдыр. Онун федерал органлары мцвафиг олараг – иттифаг президенти (Бундес праесидент), Иттифаг Канслери (Бундес Канзлер) тяръцмя едилмялидир.

Бязи мцяллифляр федерализми унитаризмя нисбятян даща демократик дювлятин сийаси – ярази гурулушу формасы кими характеризя едирляр. Федерасийанын демократиклийи онунла характеризя олунур ки, о щакимиййятин тамамиля мяркяздя ъямляшмясинин гаршысыны алмаьа йюнялиб.1 Дювлят щакимиййятинин бир гисми федерасийа субйектляриня верилир. Лакин бязян бу формал характер дашыйыр. Мясялян, кечмиш ССРИ-дя.

Федератив дювлятляр ясасян республика идарячилик формасына малик олурлар. Лакин истисналарда вар (Мясялян, БЯЯ). Малазийада Федерасийа субйектляринин бир гисми республика идарячилик формасына, диэярляри ися монархийа идарячилик формасына маликдир. Лакин юлкя башчысы функсийасыны монархийа идарячилик формасына малик олан федерасийа субйектляриндян биринин башчысы монарх-султан щяйата кечирир. Белчика, Канада, Австралийа монархийа олсаларда, бу федерасийаларын субйектляри республика идарячилик формасы цзря тяшкил олунублар.

Щцгуг ядябиййатында федерализмин идарячилийин тяшкилинин сямяряли системи кими ясасландырылмасына йюнялян бир сыра консепсийалар мюв­ъуддур. Мясялян, Дуалист федерализм консепсийасы федерал щаки­миййят органлары вя федерасийа субйектляри арасында таразлыьын тямин олун­масыны нязярдя тутур. Бу вахт онларын щяр бири юзцня мяхсус сяла­щиййятляря маликдир, бири диэяринин фяалиййятиня гарышмыр (бу консепсийа АБШ-ын йрандыьы илкин дюврлярдя мювъуд олуб). Сонралар Кооператив федерализм консепсийасы ишляниб щазырланыб. Бу консепсийа федерал органларла, федерасийа субйектляринин гаршылыглы ямякдашлыьыны, бирэя фяалиййят эюстярмясини нязярдя тутур. Бу идейа мцасир дюврдя яксяр федератив дювлятлярин конститусийаларында тясбит олунуб.

1.3 Федератив дювлятин йаранмасы формалары вя гурулушу.

Федератив дювлятлярин йаранмасы мцхтялиф цсулларла баш верир.

Ы . Цмуми мягсядляр цчцн мцстягил дювлятлярин бирляшмяси. Мяся-лян, 1964-ъц илдя Танганика вя Зянзябирин бирляшмяси нятиъясиндя Тан-занийа йаранмышдыр.

ЫЫ. Фактики ъящятдян бир сыра дювлятчилик яламятляриня малик олан дювлят грумларынын вя йа сийаси ващидлярин бирляшмяси, иттифага дахил олмасы нятиъясиндя. Мясялян, АБШ-да штатларын, Исвечрядя кантонларын, БЯЯ-дя ямирликлярин бирляшмяси.

ЫЫЫ. Дювлят щакимиййят органларынын актлары иля дювлятин йенидян тяшкил олунмасы нятиъясиндя. Мясялян, 1956-ъы илдя федерасийанын йенидян тяшкили заманы Щиндистан, 1973-ъц ил Конститусийасынын ясасян Пакистан.

Йухарыдакы щаллардан асылы олараг ики ъцр федерасийалар фярг­ляндирилир:

- Мцгавиля федерасийалары (иттифаг федерасийалары)-беля федерасийалара мисал олараг, кечмиш сосиалист федерасийалары эюстяриля биляр (Чехос-ловакийадан башга). Беля федерасийаларда федерасийа субйектляри юз суверенликлярини вя федерасийадан чыхмаг щцгугуну сахлайырдылар. Бу мцддяа конститусийаларда юз яксини тапмышдыр. Бурадан да «Икигат суверенлик» йяни, федерасийанын вя онун субйектляринин суверенлийи консепсийасы йаранмышдыр. Беля федерасийанын субйектинин разылыьы олмадан онун сярщядляри дяйишдириля билмязди. Гейд олунмалыдыр ки, сосиалист федерасийалары парчалдандыгдан сонра федерасийа субйект-ляринин суверенлийини вя федерасийадан чыхмаг щцгугуну тясбит едян конститусийалар галмамышдыр. Йеэаня истисна Ефиопийанын 1994-ъц ил конститусийасыдыр. Лакин бу щцгуг штатларын дейил, миллятлярин щцгугу кими тясбит олунуб.

- Конститусийа (Мухтариййят) федерасийалары. Беля федерасийаларын субйектляри суверенлийя малик дейил. Онларын сярщядляри бязян мяркязи федерал органлары (парламентин) актларына ясасян дяйишдириля биляр. Бу вахт федерасийа субйектляринин фикри динлянилир, лакин бу мяшвярятчи характер дашыйыр.

Мяркязляшмя дяряъясиндян асылы олараг, ики ъцр федерасийалар фярг-ляндирилир:

- Мяркязляшдирилмиш (Интеграсийа олунмуш) – бу федерасийаларда федерал щакимиййят органларынын, федерал ганунларын федерасийа субйектляриня тясири бюйцкдцр. Мясялян, АФР, Австралийа вя с.

- Нисби мяркязляшдирилмиш (Деволйусийа олунмуш) – мяркязляшмя нисбятян зяифдир. Мяркязляшдирилмиш федерасийалара нисбятян федерасийа субйектляри даща эениш щцгуглара маликдир. Бу федерасийаларда няза­рятин ики формасы вар: Федерал вя Йерли нязарят.

Гурулушуна эюря Асимметрик вя Симметрик федерасийалар фяргляндирилир. Симметрик федерасийаларын тяркибиня йалныз ейни статуслу субйектляр дахилдир. Мясялян, Австрийа вя Алманийа торпаглары вя с. Онларын тяркибиндя гейри-субйектляр олмур. Мцтляг симметрик федера-сийалар субйектлярин там бярабярлийини, онларын ейни статус вя сялащий-йятляря малик олмасыны нязярдя тутур. Яслиндя беля федерасийалар мюв-ъуд дейил. Алманийада торпаглар йухары палатада ейни сайда тямсил олунмурлар, БЯЯ-дя ямирликляр бир палаталы мяшвярятчи Милли Мяълисдя ейни сайлы тямсиличийя малик дейилляр.

Асимметрик федерасийаларын тяркибиня федерасийа субйектляри иля йанашы, гейри-субйектляр дя дахилдир. Асимметрик федерасийаларда суб­йектлярин щцгугу статусунда мцяййян фяргляр олур. Мясялян, Щин­дистанда йалныз Ъамму вя Кяшмир штатынын юз конститусийа ганунун вар. Вя йа Сербийа вя Черногорийа иттифагында дювлят идарячилийиндя, ха­риъи сийасят сащясиндя ясас сялащиййятляр Сербийа мяхсусдур.

Федерасийанын гурулушуна мцхтялиф факторлар тясир едир. Беля факторлара милли, ярази, игтисади вя ъоьрафи амилляр аиддир. Бу факторларын щансына цстцнлцк верилмясиндя асылы олараг, федерасийанын гурулушуна даир цч мцхтялиф йанашма мювъуддур: Милли-Ярази, Ярази вя Комплекс Ярази. Онларын щеч бири тямиз шякилдя тятбиг олунмур. Щяр бири федерасийанын гурулушуна бир-нечя амилин тясирини нязярдя тутур.

Федерасийанын гурулушуна даир ярази йанашмасы эюря федерасийаны милли яламятляр нязяря алынмадан гурулмасы нязярдя тутур. Беля федерасийалара мисал олараг, АБШ, АФР, Латын Америкасынын Федератив дювлятляри эюстяриля биляр. Беля федерасийаларын ярази присипи цзря гурул­масына тясир едян ясас амиллярдян бири юлкя ящалисинин ясасян бир миллятя мянсуб олмасы иля баьлыдыр. Мясялян, Латын Американын федератив юлкя­ляри.

Лакин бязи федератив дювлятлярдя бцтцн федерасийа субйектляри вя йа онларын бир гисми милли яламятляря (етник, дил, дин) эюря тяшкил олунуб. Мясялян, Канада да 9 яйалят – инэилис дилли, 1 яйалят – франсыз диллидир. Белчикада федерасийа субйектляринин бири франсыз дилли, диэяри Щолланд дилли, цчцнъцсц гарышыг диллирдир. Щиндистанда 1956-ъы ил конститусийасына эюря штатлар лингвистик (дил) принсип ясасында гурулуб. Бу «бир дювлят- бир штат» гайдасынын мейдана эялмяси иля нятиъяляниб. Ниэерийада штатларын яразиси еля тяшкил олунуб ки, ярази йерли гябиля, тайфаларын йашадыьы ярази иля цст-цстя дцшмясин. Бу миллятчилийин гаршысынын, алынмасына ващид Ниэерийа халгынын формалашмасына хидмят едир.

Милли-ярази йанашмасы ися федерасийанын формалашмасында щям ярази, щям дя милли амиля йер верир. Вахты иля Марксист – Ленинчи федерализмин консепсийасы милли-ярази принсипиня цстцнлцк верирди. Бу йанашмайа эюря, федерасийа милли мясялялярин щялл едилмясинин васитяси кими чыхыш етмялидир. Она эюря дя, федерасийа милли яламят цзря бу вя йа диэяр етник групун йашадыьы яразидя йарадылмалыдыр. Щямин етник група федерасийа субйекти васитяси иля идаряетмя сялащиййятляри верилмялидир.

Мящз бу идейаложи ясас цзяриндя сосиалист федерасийалар йарадылмышдыр. Лакин сосиалист гурулушун даьылмасы иля беля федерасийаларда даьылыб. Гейд олунмалыдыр ки, федерасийаларын етник яламятляр цзря гурулмасы чох тящлцкялидир. Бу федерасийанын мющ­кям­ляндирилмясиня дейил, онун парчаланмасына тякан верир. Мисал олараг, милли-ярази принсипи ясасында гурулан Йугославийа вя ССРИ эюстяриля биляр.

Щцгуг ядябиййатында ярази вя йа милли яламятлярин цстцнлцк тяшкил етмяси бахымындан ики ъцр федерасийалар фяргляндирилир: Милли вя Ярази федерасийалары. Бязян гарышыг федерасийаларда фяргляндирилир. Бура Русийа федерасийасы аиддир. РФ тяркибиня щям милли-ярази гурумлары (Республика, мухтар вилайят), щям дя инзибати-ярази грумлары (яйалят, федерал ящямиййятли шящярляр) дахилдир. Лакин РФ-да чох миллятлилийин мювъуд олмасы иля ялагядар олараг федерасийанын гурулушунда милли фактор ясас йер тутур.

Гейд олунмалыдыр ки, федерасийаларын бу нюв бюлэцсц шяртидир. Чцнки тямиз шякилдя ня ярази, ня дя милли федерасийалар мювъуд дейил. Феде­расийаларын гурулушуна щям милли, щям дя ярази амилляри, щям дя диэяр амилляр тясир едир. Мясялян, Латын Америкасынын Федератив юлкяляриндя федерасийа субйектляринин яразиси гитянин мцстям­лякя­чиляринин мцяййян етдийи инзибати ярази бюлэцсц ясасында форма­лашдырылыб.1 Йалныз бу юлкялярдя щямин ярази ващидляринин ады дяйиш­дирилибдир. Мясялян, Бразилйада беля ярази ващидляри яввял яйалятляр, сонра штатлар адландырылмышдыр.

ЫЫ Фясил. Федерасийа субйектляри вя онларын сессесийасы проблеми

2.1 Федерасийа субйектляринин щцгуги статусу.

Федератив дювлятя верилян анлайышдан эюрцндцйц кими, федератив дювлятин тяркибиня дювлятябянзяр гурумлар дахилдир. Беля дювлятябянзяр грумлар цмумиляшдирилмиш гайдада федерасийа субйектляри адландырылыр. Айры-айры федератив юлкялярдя федерасийа субйектляринин сайы мцхтялифдир. Сербийа вя Черногорийада, Комор адаларында-2, Белчикада-3, БЯЯ-7, Австралийада – 6, Австрийада-9, Канадада-10, АФР-дя-16, Исвечирядя-23, Щиндистанда-25, АБШ-да-50 федерасийа субйекти вар. Ян чох федерасийа субйекти Русийа федерасийасындадыр (89 субйект).

Гейд олунмалыдыр ки, федерасийа субйектляринин сайы федерасийанын бюйцклцйцндян асылы дейил. Йяни федерасийанын яразисинин бюйцклцйц, ящалисинин мцяййян яразидя чох олмасы субйектляри сайына бюйцк тясир етмир. Мясялян, АБШ-да Алйаска штатынын яразиси (570 833 кв мил) Рот-Айлент штатанын яразисиндян (1055 кв мил) дяфялярля бюйцкдцр вя йа Калифорнийа штатынын ящалиси (23 668 мин няфяр) тяхминян 60 дяфя Алийасканын ящалисиндян (402 мин няфяр) чохдур.1 Лакин бцтцн бу фярг­ляря бахмайараг АБШ симметрик федерасийадыр, штатларын щцгуги ста­тусу ейнидир.

Лакин бязи федерасийаларын ярази гурулушундакы фяргляр федерасийа субйектляринин щцгуги статусунун асимметриклийи иля нятиъялянир. Мяся­лян, Щиндистанда йалныз бир штат Ъамму вя Кяшмирин юз конститу­сийасы вя юз вятяндашлыьы вар, бир нечя штатын щцгуги статусу да диэяр штатлардан фярглянир.

Федерасийа суйектляри айры-айры федератив юлкялярдя мцхтялиф ъцр адландырылыр. Штатлар – АБШ, Мексика, Бразилйа, Австралийа, Щиндистан, Ниэерийада, Кантонлар- Исвечирядян, яйалятляр- Арэентина, Канада, Пакистанда, торпаглар-АФР, Авсрийада, вилайятляр-Белчикада, цзв республикалар-Сербийа вя Черногорийа да адландырылыр. Федератив дюв­лятлярдя федерасийа субйектляринин сайы тарихян ейни олмайыб. Мясялян, АБШ йарандыьы илкин дюврлярдя 13 штатдан ибарят олуб, инди 50 штатдан ибарятдир. Арэентина йарандыьы вахт тяркибиндя 14 штат вардыр, инди 22 штатдан ибарятдир. Федерасийа субйектляринин сайы мцхтялиф факторларын тясириндян дяйишиб. Бу щям дювлятин тяркибиня йени яразилярин дахил олмасы, юлкянин дахилиндя инзибати ярази бюлэцсцндя дяйишикликлярля ялагядардыр. Мясялян, тарихян Латын Америкасы юлкяляриндя йени феде­расийа субйектляринин йарадылмасы ашаьыдакы формада баш вериб.

    Дювлятин тяркибиня йени штатларын (яйалятлярин) дахил олмасы;

    Штатларын яразисинин йенидян тяшкили;

    Бир вя йа бир нечя штатын (яйалятин) яразисиндян йени штатын (яйалятин) айрылмасы;

Федерасийа субйектляринин яразисинин дяйишдирилмяси, федерасийа субйектляринин сайынын артылырылмасы мясяляси федератив дювлятин конститу­сийалары иля тянзимлянир. Мясялян, АБШ Конститусийасына эюря АБШ-ын тяркибиня йени штатлар йалныз конгресин разылыь иля гябул олуна биляр. Штатларын ганунвериъилик органынын вя конгресин разылыьы олмадан щеч бир штатын яразисиндя йени штат йарадыла билмяз вя ики вя йа даща чох штатын бирляшмяси иля йени штатын йарадылмасына йол верилмир.1 бу чятин проседура тяхминян 200-ил ярзиндя АБШ штатларын яразисинин сабит галмасына имкан вермишдир.

Бразилйа конститусийасына эюря штатлар бирляшя, бюлцня, диэяр штатларын тяркибиня дахил ола билярляр. Лакин бу вахт бу просесдя мараглы олан ящалинин референдум васитяси иля разылыьы алынмалыдыр вя бу просес Милли Конгрес тяряфиндян ялавя ганунла тясдиглянмялидир.

Федератив дювлятин субйектляри дювлятябянзяр гурумлар олдуьундан онларын бязиляринин конститусийалары, парламенти, щюкцмяти, бязян хцсуси мящкямя системи вя щярби груплашмалары (АБШ), вятяндашлыьы, дювлят символлары-эерб, щимн, байраглары вар.

Бязи юлкялярдя бцтцн федерасийа субйектлярини, диэярляриндя йалныз бир гисминин конститусийасы вар. Мясялян, Танзанийада йалныз Зянзи­барын конститусийасы, Щиндистанда Ъаммур вя Кяшмир штатынын юз конститусийа ганун вар. Лакин Канада вя Пакистан яйалятляринин, Венесуела штатларынын конститусийасы йохдур. Мухтариййятдян фяргли олараг федератив дювлятлярин суйектляри юз конститусийаларыны юзляри гябул едир вя онларын мяркязи органлар тяряфиндян тясдигиня ещтийаъ йохдур.

Бязи федератив дювлятлярин конститусийаларында федерасийа суб­йектляринин конститусийасына, дювлят апаратынын тяшкилиня даир цмуми нормалар вар. Мясялян, АФР-дя Ясас гануна эюря торпагларда кон­ститусийа гурулушу республика, демократик, сосиал-щцгуги дювлят­чилик принсипляриня вя ясас ганун тялябляриня уйьун олмалыдыр.

Ясас гануна эюря торпагларда, иъмаларда ящали юз нцма­йяндяляриня малик олмалыдыр. Нцмайяндяляр цмуми, бирбаша, азад, бярабяр вя эизли сясвермя йолу иля сечилир. Иъмаларда сечкили йыьынъаглар явязиня, иъманын цмуми йыьынъаьы фяалиййят эюстяря биляр.

Исвечрянин иттифаг конститусийасынын 6-ъы маддясиня эюря кантонлар иттифаг щакимиййятиндян юз конститусийалары цчцн тяминат алмалыдыр. Беля тяминат 3 –шяртя ямял едилдикдя верилир.

1) Кантонларын конститусийасы Иттифагын Конститусийасы иля зиддиййят тяшкил етмямялидир.

2) Кантонларын конститусийасы ящалинин сийаси щцгугларынын щяйата кечирилмясини тямин етмялидир.

3) Конститусийа кантонларын ящалиси тяряфиндян референдумлар гябул едилмяли вя вятяндашларын яксяриййятинин тяляби иля дяйишдирилмяси мцмкцн олмалыдыр.

Айры-айры федератив юлкялярдя федерасийа субйектляри суверен дювлятя мяхсус олан мцхтялиф дювлят органларына маликдирляр. Федерасийа субйектлярини юз парламентляри мювъуддур (субйектляри ямирляр тяряфиндян идаря олунан БЯЯ-дян башга). Федерасийа субйектляринин парламентляри бир палаталы вя йа икипалаталы олур. Мясялян, Щиндистанда штатларын бир щиссясинин икипалаталы, диэяр щиссясини бир палаталы парламенти вар. Парламентляр йерли ганунлар гябул едирляр. Исвечрядя бязи кичик кантонларда ганунлар халг йыьынъаьы тяряфиндян гябул едилир.

Айры-айры федератив юлкялярдя федерасийа субйектляринин юз щюкцмяти вардыр. Онун башчысы губернатор, баш назир, бюйцк назир олур.

Бязи юлкялярдя федерасийа субйектлярини федерал мящкямялярля йанашы юз мящкямяляри дя вар. Мясялян АБШ-да штатларда Али Мящкямя, даиря мящкямяси, полис мящкямяляри, бялядиййя мящ­кямяляри, аиля мцбащисяляри иля баьлы мящкямяляр, вярясялик ишляри цзря мящкямяляр, вя диэяр мящкямяляр мювъуддур.

Федерасийа субйектляри федерал парламентин йухары палатасында тямсил олунурлар. Бу палата субйектлярин мянафейини ифадя едян хусуси орган щесаб олунур. Онлар бу палата да йа ящалисинин сайындан асылы олмайараг бярабяр (АБШ-да щяр штатдан 2, Бразилйада ися 3 сенатор) вя йа ящалинин сайындан асылы олараг, гейри-бярабяр (мясялян-АФР торпагларында 3-дян 6-а гядяр, Щиндистанда 1-дян 34-я гядяр) тям­силчилийя малик олурлар. Танзанийада беля тямсилчилик йохдур. Орада парламент бир палаталыдыр вя субйектляри ганунвериъи органда тямсил олунмасынын фяргли гайдасы мювъуддур. БЯЯ-дя сечкили парламент олмаса да, щюкцмят йанында ямирликлярин мцхтялиф гайдада тямсил олундуьу бирпалаталы мяшвярятчи мяълис фяалиййят эюстярир.

Федератив юлкялярдя федерасийа субйектляри гейри-сийаси иттифаглар йарада билярляр (мювъуд федерасийалардан башга федерал гурумларын йарадылмасы гадаьан едилмишдир). Гейд олунмалыдыр ки, федерасийа суйектляри арасында, юз сялащиййятляри иля баьлы мясялялярдя ямякдашлыьы демократик юлкялярдя эениш йайылыб. Бязи юлкялярдя беля ямякдашлыьын сабит формалары да вар. Мясялян, АБШ-да Штат Щюкцмятляри башчыларынын шурасы, Леэислатурларын (штатларын ганунвериъилик органларынын нцмайян­дяляри) милли ассосийасийасы, Губернаторларын милли ассосийалары1. Бязян бир нечя ири штат ири игтисади районларда бирляшир. Бу районлар юз сийаси органларыны йаратмыр, лакин айры-айры игтисади програмлар цзря мцхтялиф нюв игтисади комитяляр тяшкил едир.

Федерасийа субйектляри юз араларында игтисади вя мядяни характерли сазишляр баьлайа билярляр. Беля сазишляр ясасян дилляри бир-бириня йахын олан субйектляр арасында, бязян башга юлкялярля баьланыр. Мясялян, Ка­на­­данын франсыздилли яйаляти Квебегля Франса арасында. Исвечрянин конститусийасы кантонлар арасында сийаси иттифаглары вя мцгавиляляри гадаьан едир. Кантонлар юз араларында ганунвериъи, инзибати, ядалят мцщакимяси иля баьлы, федерал щакимиййят органларыны мялуматлан­дырмагла сазишляр баьлайа билярляр. Лакин федерал щакимиййят органлары бу сазишлярин федерал ганунлара зидд олмасы диэяр кантонларын мянафейиня тохунмасы иля ялагядар бу сазишлярин баьланмасына разылыг вермяйя биляр. Диэяр щалларда кантонлар федерал щакимиййят орган­ларындан сазишин щяйата кечирилмясиня кюмяк эюстярилмясини тяляб едя биляр.

Австрийа федерал конститусийасына эюря, торпаглар юз сялащий­йятляриня аид олан мясялярля баьлы сазишляр баьлайа билярляр. Лакин бу барядя дярщал федерал щюкцмятя мялумат верилмялидир.

Бязи федератив дювлятлярдя федерасийа субйектляриня диэяр дювлятлярля мцгавиля баьланмасына иъазя верилир. АФР Ясас гануна эюря торпаглар юз ганунвериъи сялащиййятляриня уйьун олараг, федерал щюкцмятин разылыьы иля диэяр дювлятлярля мцгавиля баьлайа билярляр. Исвечря конститусийасына эюря кантонлар халг тясяррцфаты, гоншулуг мцнаси­бятляри иля баьлы олараг, диэяр дювлятлярля мцгавиля баьлайа билярляр. Беля мцгавиляляр иттифаг ганунларына вя диэяр кантонларын мянафейиня зидд олмамалыдыр. Кантонлар диэяр дювлятин ашаьы дювлят органлары иля рясми ялагяйя эиря билярляр. Хариъи дювлятин щюкцмяти вя йа нцмайяндяликляри иля мцвафиг сазишляри федерал щюкцмят баьлайыр. Гейд олунмалыдыр ки, Исвечрядя кантонлар тяряфиндян Бейнялхалг мцгавилялярин имзалан­масы­на ХЫХ ясрин 40-ъы илляриндян тясадцф едилмир.1

Сербийа вя Черногорийанын конститусийасына эюря, цзв республикалар юз сялащиййятляри дахилиндя бейнялхалг мцнасибятлярдя иштирак едя биляр­ляр, хариъи дювлятлярдя юз нцмайяндяликлярини йарада вя бейнялхалг тяшкилатлара дахил ола билярляр. Цзв-республикалар юз сялащиййятляри дахи­лин­дя иттифаг дювлятинин вя йа диэяр цзв дювлятин мянафейиня зийан вурмайан мцгавиляляр баьлайа билярляр.

Бязи федерасийаларда федерасийа субйектляри Хариъи ишляр назир­лийиндян иъазя алмагла, диэяр дювлятлярин яразисиндя юз нцмайяндялийини йарада биляр. Беля нцмайяндяликляр сийаси дейил, йалныз игтисади вя мядяни характерли вязифяляри йериня йетирирляр.

Федерасийа субйектляринин щцгуги статусу иля ялагядар ящямиййят кясб едян мясялялярдян бири дя суверенликдир. Бир гайда олараг, федерал конститусийалар да федерасийа субйектляринин суверенлийиня даир нормалар олмур. Лакин бязи истисналар вар. Исвечрянин конститусийасынын 3-ъц маддясиня эюря, «Кантонлар суверендир, федерал конститусийа иля онларын суверенлийи мящдудлашдырылмыр, онлар федерал щакимиййятя аид олмайан щцгуглары щяйата кечириляр». Бязи мцяллифляр щесаб едирляр ки, федерасийа субйектляри гисмян суверенлийя маликдирляр. Лакин гисмян суверенлик там дювлят суверенлийи щесаб олуна билмяз. Федерасийа суб­йек­тляринин суверенлийи субйектин яразисим иля мящдудлашыр, йяни дахили мясялялярдя федерасийа субйекти суверенлийя маликдир.

2.1 Федерасийада гейри-субйектляр

Федератив дювлятин тяркибиня федерасийа субйектляри иля йанашы, федерасийа субйекти щцгуги статусуна малик олмайан ярази гурумлары да дахилдир. Беля ярази гурумлары цмумиляшдирилмиш формада гейри-субйектляр адландырылырлар. Федерасийада гейри-субйектляря ашаьыдакылар аиддир.

а) Федерал даиря вя йа пайтахт даиряси-беля ярази гурумлары яксяр федератив дювлятлярдя мювъуддур. Федерал даирялярдя юлкянин пайтахты йерляшир. Мясялян, АБШ-да Колумбийа Федерал даирясиндя пайтахт Вашингтон йерляшир. Бразилйада федерал даирядя пайтахт Бразилйа шящяри йерляшир.

Федератив дювлятлярдя пайтахтын айрыъа федерал даирядя йерляш­дирилмясиндя мягсяд федерасийа субйектляринин бярабярлийинин тямин едилмясидир. Чцнки пайтахтын щяр щансы бир федерасийа субйектинин яразисиндя йерляшмяси, щямин субйектин диэяр федерасийа субйектляриня нисбятян цстцнлцкляря малик олмасы иля нятиъяляня биляр. Лакин бу проб­лем бцтцн юлкялярдя нязяря алынмыр. Мясялян, Австирийанын пайтахты Вйа­на юзц федерасийа субйекти кими чыхыш едир. Исвечрядя пайтахт Берлин ейни адлы кантонунда пайтахтыдыр.

Федерал даирялярин щцгуги статусу федерал ганунларла, Латын Америкасынын Федератив дювлятляриндя Конститусийа иля тянзимлянир. Мяся­лян, Бразилйанын конститусийасына эюря пайтахт даирясини прези­дентин тяйин етдийи губернатор идаря едир. щямин яразидя ганунвериъилик фяалиййятини Федерал сенат щяйата кечирир.

Мексика конститусийасы Федерал даирянин юлкя сенатында нцма­йяндя иля тямсил олунмасыны нязярдя тутур. Федерал даиря дя штатлар кими 6 ил мцддятиня бирбаша сясвермя йолу иля ики сенатор сечир. Бу факт федерал даирянин федерасийада ящямиййятли рол ойнамасыны ифадя едир. Гейд олунмалыдыр ки, Федерал даиря бязи юлчцляриня эюря штатлары цстяляйир. Мясялян, Мексикада Федерал даирянин яразиси 1,5 мин км2 –дир. Бу ян кичик штат Тласкаланын яразисиндян (3.9 мин км2) ики дяфя, ян бюйцк штат Чийуйанын яразисиндян (247.1 мин км2 ) 165 дяфя кичикдир. Лакин щал-щазырда федерал даирядя 20 млн.-дан чох ящали йашайыр. Бу юлкя ящалисинин 1/4 –ини тяшкил едир. Вя йа Мехикода сянайе малларынын 2/5-си истещсал олунур. Дювлят инвестисийаларынын 1 / 4-и федерал даирядя ъямляшиб.

АБШ-да Колумбийа Федерал даирясинин Конгресдя нцмайяндяси йохдур. 1961-ъи илдя АБШ Конститусийасына ХЫЫЫ-дяйишиклик нятиъясиндя Федерал даирядя йашайан вятяндашлара АБШ-ын президент сечкиляриндя иштирак етмяк щцгугу верилиб.1

б) Федерал яразиляр-бир гайда олараг беля яразиляри Федерал щюкц­мятин тяйин етдийи шяхсляр идаря едир. Лакин бязян Федерал яразиляр йерли юзцнцидаряетмя щцгугуна малик олурлар. Мясялян, Бразилйа Консти­туси­йа­сына эюря Федерал яразиляр мунисипляря бюлцнцр. Бу мунисипляр щцгуги статусу диэяр штатларын тякибиндяки мунисиплярин щцгуги статусу иля ейнидир. Бразилйада ящалиси 100 мин няфярдян чох олан Федерал яразиляря юз губернаторуну сечмяк имканы верилир. беля Федерал даиряляр ики инстансийалы мящкямяйя вя прокурорлуг органларына малик олурлар.

ъ) Федерал мцлкляр – беля яразиляр ящалинин аз мяскунлашдыьы, илин мцяййян дюврляриндя мяскунлашдыьы яразилярдя йарадылыр. Федерал мцлк­­ляря майак вя метероложи хидмят ишчиляринин йашадыьы сащилйаны адалар да дахилдир. Мцлкляри бцтювлцкдя федерал органлар тяряфиндян идаря олунур, йалныз онларын бязиляриндя тайфа шуралары мювъуддур.

д) Ассосийатив дювлятляр-беля дювлятляр АБШ-ын тяркибиндядир. Бура Пуер­­то-Рико, Маршал адалары Республикасы, Микронезийа Бирляшмиш Штат­лары, Палау Республикасы аиддир. Ассосиатив дювлятляр нязяри ъящятдян мцстягил олсалар да, онларын мцдафиясиня вя хариъи ялагяляриня эюря АБШ щюкцмяти мясулиййят дашыйыр, онларын щеч бири хариъи сийаси фяалиййяти щяйата кечирмир. Палау Республикасы, Микронезийа Бирляшмиш Штатлары, Маршал адалары щям дя БМТ-нин цзвцдцрляр.

Ассосиатив дювлятлярдян башга федерасийанын диэяр гейри-субйект­ляринин Конститусийасы олмур. Бир сыра щалларда онларын йерли парламенти йарадылыр (мясялян, Щиндистанда), щямин парламент йерли ганунлар гябул едя билярляр. Лакин бу ганунлар Губернатор тяряфиндян тясдиг едилмялидир. Беля парламентляр ясасян Губернаторун йанында мяслящятчи орган кими фяалиййят эюстярирляр.

Федерасийанын гейри-субйектляри надир щалларда парламентин йухары федерал палатасында тямсил олунурлар. Мясялян, Бразилйада вя Ниэерийа­да онлар сената штатларла мцгаисядя аз нцмайяндя эюндярирляр. АБШ-да гейри-субйектляр парламентин ашаьы палатасына мяшвярятчи сяс щцгугуна малик оланбир нцмайяндя резидент-комисар эюндярирляр.

2.3 Федерасийа субйектляринин сессесийасы проблеми.

Федератив дювлятляр цчцн тящлцкяли олан проблемлярдян бири дя суб­йект­­лярин сессесийасы проблемидир. Щазырда конститусийа щцгугу суб­йектин федерасийа тяркибиндян чыхмаг щцгугуну-сессесийаны танымыр. Йеэаня истисна, Ефиопийанын 1994-ъц ил Конститусийасыдыр. Лакин Ефио­пийа Конститусийасында бу щцгуг федерасийа субйектляриня дейил, мил­лят­ляря аид едилир. Диэяр федерасийаларын конститусийаларында бу барядя нормалар нязярдя тутулмур. Лакин сессесийа проблемин гаршысы­ны ал­маг цчцн Федерал Конститусийалар мяъбури эюстяришляри нязярдя тутур. Мясялян, Исвечрянин конститусийасына эюря кантонлар арасында сийаси иттифаглар вя мцгавиляляр гадаьан едилир. АБШ конститусийасына эюря штатлар иттифаглара, конфедерасийалара дахил ола билмяздиляр.

Лакин бцтцн бунлара бахмайараг, уьурлу вя уьурсуз сессесийа факт­­лары олмушдур.

1847-ъи илдя Исвечря щяля конфедрасийа олдуьу дюврдя бир нечя кан­то­нун бирляшдийи Зондербундун (хцсуси иттифаг) сессесийа ъящди силащлы гцв­вялярдян истифадя едилмякля гаршысы алынмышдыр.

АБШ-да 11 ъянуб штатынын федерасийа тяркибиндян чыхмаг ъящди иля ялагядар, 1861-1865-ъи иллярдя вятяндаш мцщарибяси баш вермишдир. Щям­­ин вахт АБШ Али Мящкямяси Конститусийа принсипини формула ет­мишдир: «Бизим иттифаг парчаланмаздыр».

ХХ ясрдя Австралийада, Мексикада, Ниэерийада, Щиндистанда айры-айры штатларын сессесийа ъящди олуб. Лакин бунларын гаршысы силащ эцъцня алынмышдыр (Австралийада мящкямя ямри иля).

1995-ъи илдя Квебекин Канададан сессесийасы цчцн ики дяфя рефе­рен­думдан истифадя олунуб. Лакин щяр ики щалда сепаратчылар лазымы сяс чохлуьу топлайа билмяйибляр.

Гейд олунмалыдыр ки, сессесийаларын яксяриййятинин гаршысы алынса да тарихян баш вермиш сессесийалар да мювъуд олмушдур.

70-ъи иллярдя Щиндистан ордусунун кюмяйи иля Бенгалийанын Пакис­та­­нын тяркибиндян сессесийасы баш вериб. Нятиъядя Бангладеш дювляти йараныб.

Малазийа конститусийасында субйектин федерасийа тяркибиндян чых­маг щцгугу нязярдя тутулмаса да, 1965-ъи илдя Сингапур онун тяр­ки­­биндян динъ йолла айрылмышдыр.

90-ъы иллярдя Словенийа, Хорватийа вя диэяр дювлятляр Йугос­лави­йа­нын тяркибиндян чыхмышдыр. Силащлы гцввялярин тятбиги дя сессесийанын гар­шысыны алмамышдыр.

Чехославакийада сессесийа олмадан дювлятин бюлцнмяси баш вермиш­дир. Юлкя Чехийа вя Словакийайа бюлцнмцшдцр.

1991-ъи илдя яввялъя Прибалтика республикалары, сонра Беловежск сази­ши нятиъясиндя Русийа, Беларусийа, Украйна, сонра ися диэяр мцт­тяфиг рес­­публикалар ССРИ-нин тяркибиндян чыхмышдыр.

ЫЫЫ Фясил.Федерасийа вя онун субйектляри арасында сялащиййят нисбяти.

3.1 Федерасийа вя онун субйектляри арасында идаряетмя предмет­ля­ри­нин бюлэцсц.

Федерасийа дювлятин сийаси-ярази гурулушунун бир формасы олмагла йа­­нашы, щям дя федерасийа вя онун тяркибиня дахил олан федерасийа суб­йект­­ляри арасында идаряетмя предметлярин бюлэцсц формасы кими чыхыш едир.

Идаряетмя предмети дедикдя-конститусийа иля федерасийа вя онун субйектляринин сялащиййятляриня аид едилян мясялялярин даирясидир, щансылар ки, бу мясяляляр барясиндя федерасийа вя онун субйектляри гярарлар, ганунлар гябул едя билярляр.

Идаряетмя предметляринин бюлэцсц федератив дювлятлярдя чох мцщцм ящямиййят кясб едир. Бу илкин олараг, онунла баьлыдыр ки, идаряетмя предметляринин бюлэцсц принсипляри, цсцллары федерасийа субйектинин щцгуги статусуна, федерасийа субйекти вя федерал органлар арасында мцнасибятлярин характериня бирбаша тясир эюстярир.

Федерасийа вя федерасийа субйектляри арасында идаряетмя предмет­ляринин бюлэцсц конститусийа васитяси иля щяйата кечирилир. Гейд олунма­лыдыр ки, унитар дювлятлярдя сийаси мухтариййятин сялащиййятляринин мцяййян едилмяси вахты беля бюлэц апарылмыр (бу щалда йалныз бязи йерли мя­сяляляр цзря мухтар гурумлара юз йерли ганунларыны гябул етмяк щцгугу верилир). Федератив дювлятлярин конститусийасы федерасийа вя онун субйектляри арасында идаряетмя предметляринин бюлэцсц цчцн бир-нечя цсцлдан истифадя едир. Бу цсуллар «тямиз шякилдя» тятбиг олунмур. Бязян бир федератив дювлятдя бир-нечя цсулдан истифадя олунур. Федератив дювлятлярдя идаряетмя предметляринин бюлэцсц цсулларына дахилдир:

Биринъи цсула ясасян, конститусийа федерасийанын мцстясна сялащий­йятиня аид олан мясяляляри мцяййян едир. Бу вахт конститусийада феде­расийанын сялащиййятляри мцхтялиф формада мцяййян олунур.

а) Федерасийанын мцстясна идарячилийиня аид олан мясяляляр сада­ланыр. Мясялян, Танзанийанын 1977-ъи ил Конститусийасы федерасийанын сялащиййятляриня аид олан 17-мясяляни садалайыр. Ефиопийанын 1994-ъц ил конститусийасы бу гайдада йарым бяндлярля 19-бянд нязярдя тутур.

б) «Негатив цсулла» йяни федерасийа субйектлярини конститусийада эюстярилмиш мясяляляр цзря ганунлар гябул етмясини гадаьан етмяк йолу иля. Мясялян, мцдафия, хариъи сийасят вя с. сащялярдя.

Гейд олунмалыдыр ки, федерасийа вя онун субйектляри арасында ида­ря­­етмя предметляринин бу цсулунун ясасында «Дуалист федерализм» прин­­сипи дурур. Илк дяфя бу принсипдян АБШ-да истифадя олунмушдур. Ин­ди Латын Америкасынын бязи федератив дювлятляриндя, Исвечрядя, Австра­лийада бу принсипдян истифадя олунур. Лакин бу принсип айры-айры феде­ратив дювлятлярин конститусийасында мцхтялиф формада тясбит олунуб. АБШ-ын Конститусийасында конгресин ганунвериъи вя диэяр сялащий­йятляри, президентин вя мящкямянин сялащиййятляринин бир гисми якс олунуб. АБШ конститусийасынын Ы маддясинин 8-ъи бяндиндя федера­сийанын мцстясна сялащиййятляриня аид олан мясяляляр садаланыр. Бура штатларарасы вя хариъи тиъарятин тянзимлянмяси; мцщарибя елан етмя; бейнялхалг мцнасибятлярдя иштирак етмяк; верэи вя диэяр юдянишляри мцяййян етмяк; цмуми мцдафия вя сабитлийи тямин етмяк; почт хид­мят­ляри вя почт йолларыны мцяййян етмяк; патент вя мцяллифлик шящадят­намяси вермяк; ачыг дянизлярдян пиратчылыьын яламятлярини вя буна уйьун ъязалары мцяййян едилмяси; ордунун тяшкили вя тяминаты вя с. мясяляляр аиддир. Конститусийайа эюря Конгрес, АБШ щюкцмяти, депар­таментляр вя диэяр вязифяли шяхсляр тяряфиндян мцвафиг сялащий­йятляри щяйата кечирмяк цчцн бцтцн ганунлар гябул едилмялидир.

АБШ конститусийасы щям дя федерал щюкцмят цчцн мцяййян гада­ьалар мцяййян едир. Бура аиддир.

1) Диэяр штатлардан фяргли олараг, мцяййян штатын ящалисиня гаршы бирбаша верэиляр тяйин етмяк;

2) Бцтцн штатлар цчцн бярабяр олмайан долайы верэиляр мцяййян етмяк;

3) Мцяййян штата тиъарят сащясиндя цстцнлцкляр вермяк.

АБШ конститусийасына Х-ялавяйя ясасян федерасийаынын сялащий­йятляриня аид едилмяйян мясяляляр федерасийа субйектляринин сялащиййят­ляриня аид едилир. Конститусийада бу сялащиййятляр садаланмыр.

АБШ конститусийасына ясасян яэяр йени идаряетмя предметляри мей­дана эялярся, онлар федерасийанын сялащиййятляриня аид едилир.

Исвечрянин конститусийасынын 3-ъц маддясиня ясасян, кантонлар федерал щакимиййятя мяхсус олмайан щцгуглары щяйата кечирирляр. Ис­веч­­ря конститусийасында Иттифагын вя кантонларын сялащиййятляри дягиг бир маддядя мцййян олунмур. Федерасийа вя онун субйектляринин сяла­щий­йят даиряси казуал шякилдя ифадя олунуб, йяни конститусийанын мцх­тялиф маддяляри цзря сяпяляниб. Мясялян, 28-ъи маддяйя ясасян, щей­ванлар аляминин мцщафизясиня даир гануларын гябулу Иттифаг Парла­мен­тинин, бу ганунларын иърасы кантонларын сялащиййятляриня аид едилир.

Идаряетмя предметляринин бюлэцсцнцн икинъи цсулунун мащиййяти ися ондан ибарятдир ки, федерасийа субйектляринин федерал органларын мцдахиля едя билмядийи сялащиййятляри мцяййян олунур. Бура ясасян федерасийа субйекти дахили тиъарятин тянзимлянмяси, дахили сечкилярин щяйата кечирилмяси, сящиййя хидмятинин тяшкили, субйектин конститусийа­сынын гябулу вя она дяйишикликлярин едилмяси вя с. мясяляляр аиддир.

Гейд олунмалыдыр ки, идаряетмя предметляринин бюлэцсцнцн бу цсулу «тямиз шякилдя» тятбиг олунмур, диэяр цсулларла йанашы истифадя едилир. Идаряетмя предметляринин бюлэцсцнцн бу цсулуну нязярдя тутан федератив дювлятлярин конститусийалары федерасийа субйектляриня федерал органларын мцдахилясиня гаршы мцяййян тяминатлар верир.

Идаряетмя предметляринин бюлэцсцнцн цчцнъц цсулу ики сялащиййят даирясини мцяййян едилмясиндя ибарятдир. Йяни федерасийаны вя онун суб­­йектлярини. Бу цсул Арэентина, Канада, АФР, Австрийа вя диэяр дювлятлярдя тятбиг олунур. Идаряетмя предметляринин бюлэцсцнцн бу цсулу «икили мцстясна сялащиййят даиряси» принсипиня ясасланыр. Илк дяфя бу принсип Канадада «Британийа Шимали Америкасы щагда» 1867-ъи ил актында тясбит олунмушдур. Щямин вахт АБШ-кы вятяндаш мцщарибя­син­дян горхан Канада щюкцмяти эцълц федерал щюкцмят йаратмаг цчцн, яйалятлярин сялащиййятлярини азалдыб, онларын сийащысыны мцяййян ет­миш­дир. Бу принсип Канаданын 1982-ъи ил конститусийасында да сахлан­мышдыр.

Идаряетмя предметляринин бюлэцсцнцн бу цсулундан истифадя олунан федератив дювлятлярин конститусийаларында чох вахт щяр ики сяла­щий­йят даирясиня аид олан мясялялярин сийащысы верилир. Бязян ися йалныз федерасийанын сялащиййятляри дягиг садаланыр, субйектлярин сялащиййятляри ися «негатив планда» характеризя олунур, йяни федерасийа юз субйект­ляриня мцнасибятдя щансы тядбирляри тятбиг етмяк щцгугуна малик ол­ма­дыьы барядя эюстяриш олур.

Идаряетмя предметиляринин бюлэцсцнцн бу цсулундан истифадя олунан яксяр федератив дювлятлярдя, конститусийа зяруриййят олдугда, федерал органларын федерасийа субйектляринин ганунвериъи фяалиййятини дайандырмаг щцгугуну нязярдя тутур.

Идаряетмя предметляринин бюлэцсцнцн дюрдцнъц цсулуна ясасян, цч сялащиййят даиряси мцяййян едилир: Федерасийанын сялащиййяти, федерасийа субйектляринин сялащиййяти, федерасийа вя субйектлярин бирэя сялащиййяти. Идаряетмя предметляринин бу цсулу ики федератив дювлятдя-Щиндистанда вя Малазийада тятбиг олунур. Щиндистанын 1949-ъу ил конститусийасына эюря 3 сялащиййят даирясиня аид олан мясялялярин даиряси садаланыр. Федерасийанын сялащиййятляриня аид олан 97, штатын сялащиййятляриня ади олан 66, бирэя сялащиййятляря даир 47 мясяля садаланыр.

Иттифаг парламенти биринъи вя цчцнъц сийащы цзря, штатын парламенти икинъи вя цчцнъц сийащы цзря ганунвериъилик фяалиййяти иля мяшьул ола биляр. Лакин бязян (мясялян, фювгяладя щалларда), иттифаг парламенти щям дя, штатын сялащиййятляриня аид олан мясяляляря даир ганунлар гябул едя биляр. Бейнялхалг мцгавиляляря даир дювлятин ющдяликлярини йериня йетирмяк цчцн федерал парламент истянилян мясяляйя даир ганунлар гябул едя биляр. Щиндистан конститусийаснын 248-ъи маддясиня эюря, Иттифаг парламенти бу сийащылара дахил едилимяйян истянилян мясяляляря даир, щабеля йени верэилярин тятбигиня даир ганунлар гябул едя биляр. Эюрцндцйц кими, галыг сялащиййятляр федерал органлара щяваля едилир.

Бирэя сялащиййятляря аид олан мясяляляря даир федерасийанын вя федерасийа субйектляринин ганунлары арасында зиддиййят оларса, федера­сийанын ганунлары тятбиг олунур. Щиндистан конститусийасынын 251-ъи маддясиня эюря, яэяр штатын гануну, иттифаг парламентинин гябул етдийи ганунлара зидд оларса, Иттифаг гануну штат ганунундан яввял вя йа сонра гябул едилмясиндян асылы олмайараг цстцнлцк щугугуна малик­дирляр.

Федерасийа вя онун субйектляри арасында идаряетмя предметляринин бюлэцсцнцн бу цсулу Малазийа Федерасийасынын 1957-ъи ил конститусийа­сында да нязярдя тутулуб. Лакин Щиндистандан фяргли олараг, Мала­зийада Федерасийанын, субйектляринвя йа онларын бирэя сялащиййят­ляриня аид олмайан галыг сялащиййятляр федерасийайа дейил, федерасийа субйект­ляриня аид едилир.

Нящайят, сялащиййятлярин бюлцшдцрцлмясинин бешинъи цсулу Пакиста­нын, Ниэерийанын вя бязи диэяр юлкялярин конститусийасында нязярдя ту­ту­­луб. Бу цсулун мащиййяти ондан ибарятдир ки, конститусийа йалныз ики сяла­­щиййят даирясини—федерал вя бирэя сялащиййятлярин сийащысыны верир. Субйектлярин мцстясна сялащиййятляринин сийащысы ися эюстярилмир (Па­кистанын конститусийасында онун барясиндя хатырланса да, о, яслиндя беля сялащиййятляр эюстярилмир).

Идаряетмя предметляринин бюлэцсцнц бу цсулундан истифадя олунан юлкялярин конститусийасына ясасян галыг сялащиййятляр федерасийа суб­йект­­ляринин мцстясна сялащиййятляриня аиддир. Бу сащядя федерасийа суб­йектляринин гануну, федерал гануна мцнасибятдя цстцндцр.

Гейд олунмалыдыр ки, ян йени федерал конститусийаларда мящз бу цсулдан даща чох истифадя олунуб. Бу онунла баьлыдыр ки, дюрдцнъц цсулдан истифадя олунракян, федерасийанын, субйектляринин вя йа онларын бирэя сялащиййятляриня аид олан бцтцн мясяляляри дягиг мцяййян едиб, конститусийада якс етмяк мцмкцн олмур. Лакин идаряетмя пред­мет­ляринин бюлэцсцнцн бу цсулунда конститусийада якс олунмайан сялащий­йятляр федерасийа субйектляриня аид едилир.

Сялащиййятлярин бюлцнмясинин бу беш цсул иля йанашы, бязи федера­сийаларын конститусийасында диэяр цсуллардан да истифадя олунур. Мя­сялян, Австрийа конститусийасына эюря федерасийанын вя онун субйект­ляринин ганунвериъилик вя иъра щакимиййяти органларынын сялащиййятляриня аид олан мясяляляр бюлцшдцрцлмцшдцр. Бу юлкянин конститусийасында «ганунвериъилийин ясаслары» анлайышындан истифадя олунуб. Беля ясаслары федерасийа мцяййян едир, торпаглар ися онлара мцвафиг олараг, йерли ганунлар гябул едирляр.

Бразилйанын 1988-ъи ил конститусийасында идаряетмя предметляри фе­де­­расийа, онун субйектляри, щям дя федерал даиря вя мунисибляр ара­сында бюлцнмцшдцр. Орада цч сялащиййят даиряси фяргляндирилир.

    Федерасийанын мцстясна сялащиййяти;

    Федерасийанын, штатларын, федерал даирянин, мунисиплярин бирэя сялащиййяти;

    Федерасийнын, штатларын, федерал даирянин ганунвериъилик фяалиййяти цзря сялащиййяти;

Бразилйа конститусийасына эюря галыг сялащиййятляр йа штатларын, йа да мунисиплярин сялащиййятляриня аид едилир.

Бир чох федератив дювлятлярин конститусийасына ясасян федерасийанын мцстясна сялащиййятляриня ашаьыдакылар аид едилир.

    Бейнялхалг мцнасибятлярдя иштирак етмяк вя хариъи сийасят фяалий­йятинин щяйата кечирилмяси;

    Дювлятин мцдафияси вя силащлы гцввяляря рящбярлик едилмяси;

    Сярщядлярин мцяййян едилмяси вя эюмрцк ишинин тяшкили;

    Пул емиссийасы вя валйута-пул сийасяти;

    Федерал малиййя вя верэиляр;

    Паспорт иши, миграсийа, емиграсийа ишинин тяшкили;

    Мцлки, Ъинайят, Мцлки вя Ъинайят Просессуал, Ъяза-Иъра, Мцяллифлик щцгугу сащясиндя ганунвериъи актларын гябулу;

    Федерал щцгуг мцщафизя органларынын вя федерал мящкямя­лярин тяшкили;

    Мцщарибя елан етмяк, сцлщ сазиши баьламаг;

    Банк фяалиййяти;

    Дювлят статистикасы;

    Силащ, дюйцш сурсаты вя партлайыъы маддялярин истещсалы, ялдя едилмяси, сатышы, йайылмасы;

Гейд олунан идаряетмя предметляри иля йанашы, айры-айры федератив дювлятлярдя конститусийа иля федерасийалара щям дя ашаьыдакы сялащий­йятляр верилир.

    Бядии филмлярин нцмайишиня иъазя верилмяси (Щиндистан);

    Милли туризм системи цчцн принсип вя нормативлярин мцяййян едилмяси (Бразилйа);

    Шящярлярин инкишафы, о ъцмлядян мянзил, санитар-эиэийеник шя­раи­­­тин йахшылашдырылмасы цчцн нормативлярин мцяййян едилмяси (Арэентина).

3.2 Цмумдювлят мясялялярин щяллиндя федерасийа субйектляринин иштиракы.

Айры-айры федератив дювлятлярдя федерасийа субйектляри мцхтялиф формаларда цмумидювлят мясялялринин щяллиндя иштирак едирляр. Цмум­дювлят мясяляляринин щяллиндя федерасийа субйектляринин иштиракы федератив дювлят гурулушунун мащиййятиндян иряли эялир. Федератив дювлят феде­расийа субйектляриндян тяшкил олунмушдур, она эюря дя федерал органларын гябул етдийи актлар субйектлярин мянафейиня тохуна биляр.

Федерасийа субйектляринин цмумдювлят мясялялярин щяллиндя иштиракы формаларына аиддир:

1) Парламентдя субйектлярин юзцнямяхсус тямсилчилик органы щесаб едилян йухары палатанын йарадылмасы. Парламентдя субйектлярин мяна­фейини тямсил едян беля палата мцасир дюврдя яксяр федератив дювлятлярдя мювъуддур. Бу палатанын тяшкили бязи федератив дювлятлярдя сечкили (АБШ, Мексика, Венесуела, Бразилйа вя с.) бязиляриндя тяйин олунмагла щяйата кечирилир. Федерал ганунун гцввяйя минмяси цчцн бу палатанын разылыьы тяляб олунур. Ганун бу палатанын разылыьы олмадан йалныз о вахт гябул едиля биляр ки, ашаьы палата йухары палатанын етиразыны (ветосуну) ихтисаслы сяс чохлуьу иля арадан галдырсын.

2) Федерасийа вя онун субйектляринин бирэя сялащиййятлярини щяйата кечирмяси. Мялумдур ки, федератив дювлятлярдя конститусийа иля бязи мя­сяляляр федерасийанын вя онун субйектляринин бирэя сялащиййятляриня аид едилир. Мясялян, тящсил, елм, мядяниййят, сосиал мцдафийя, торпаглардан вя тябии сярвятлярдян истифадя вя диэяр сащялярдя.

Бирэя сялащиййятя аид олан мясялялярля баьлы щям федерасийа парла­менти, щям дя субйектлярин ганунвериъи органлары тяряфиндян ганунлар гябул олуна биляр. Лакин яксяр щалларда бу сащядя мцнасибятлярин тянзимлянмясиндя федерал ганунлара цстцнлцк верилир.

3) Федерасийанын баш назиринин вя онун субйектляринин баш на­зирляринин (биринъи назирлярини, губернаторларынын) дюврц олараг чаьрылан мцшавиряляри (Щиндистан, Канада, Папуа, Йени Гвенейа вя диэяр юлкя­лярдя). Беля мцшавирялярин нятиъяляри чох вахт федерал ганунларын гябулу иля нятиъялянир. Лакин федерал ганунлар гябул едилмяся дя, федерасийа вя субйектлярин щюкцмяти щямин нятиъялярдян юз фяалиййятиндя истифадя едирляр.

4) Федерал президентин вя Федерасийа субйектляринин иъра щакимий­йяти башчыларынын мцшавиряляри. Беля мцшавирялярдя федерасийа иля баьлы цмуми мясяляляр мцзакиря олунур.

5) федерасийанын вя онун субйектляринин ейни адлы назирликляринин (идаряляринин) рящбярляринин мцшавиряляри. Бу мцшавирялярдя игтисадий­йатын вя идаряетмянин мцхтялиф сащяляриндя дювлят сийасяти бир чох ъящят­дян ишляниб щазырланыр. Беля мцшавиряляр щям дя щямин органларын ямяли фяалиййятинин ялагяляндирилмясиня йюнялиб.

Гейд олунмалыдыр ки, айры-айры федератив дювлятлярдя федерасийа субйектляринин цмумдювлят мясяляляринин щяллиндя иштиракынын диэяр кон­крет формалары да мювъуддур. Мясялян, АБШ-да штатлар конс­титусийайа дяйишикликлярин вя ялавялярин ратификасийа едилмясиндя иштирак едирляр.

3.3 Федерал нязарят вя федерал мяъбуретмя.

Федератив дювлятлярдя федерасийа субйектляри цзяриндя федерал няза­рят мювъуддур. Федерал нязарят ясасян федерасийа субйектляринин федерал ганунвериъилийя ямял етмясиня, федерасийа субйектляринин акт­ларынын федерал Конститусийайа вя ганунлара уйьун олмасына, феде­расийа субйектляринин юз вязифялярини йериня йетирмясиня нязарят едил­­мя­синя йюнялиб.

Федерасийа субйектляринин актларынын федерал конститусийайа уйьун олмасына нязаряти Конститусийа мящкямяси вя диэяр мящкямяляр тяря­фин­дян щяйата кечирилир. Иъра Щакимиййяти хятти цзря (федерасийаларын яксяриййятиндя ганунвериъилик органларындан фяргли олараг, иъра щаки­миййяти органлары шагули табечиликдядир) нязаряти федерасийа щюкцмяти, бура дахил олан назирликляр щяйата кечирир. Федератив юлкялярдя нязарятин диэяр конкрет формалары да вар. Мясялян, федерасийанын юз субйект­ляриня айырдыьы субсидийаларын вя с. малиййя вясаитлярин хярълянмясиня малиййя нязаряти вя с.

Бунунла беля, яксяр федерасийаларда федерал нязарятин фювгяладя цсуллары мювъуддур. Бура федерасийа субйектляринин яразисиндя фювгя­ладя вязиййятин тятбиг едилмяси, субйектлярдя президент идарячилийинин тятбиги, федерал мяъбур етмя, федерал мцдахиля институту вя федерасийа суб­йектляринин идарячилийинин дайандырылмасы аиддир.

а) Федерасийа субйектляринин яразисиндя фювгяладя вязиййят елан етмя-бязи федератив дювлятлярдя конститусийа вя йа хусуси ганунларла федерасийа субйектляринин яразисиндя фювгяладя вязиййятин елан едилмяси ясаслары эюстярилмишдир. Федерасийаларда федерасийа субйектляринин яра­зисиндя фювгалядя вязиййят елан етмя фактлары тарихян бязи федератив дюв­лят­лярдя мювъуд олмушдур. Мясялян, щярби чеврилиш ъящдляри иля ялагядар Малазийада, Комор адаларында, цсйанчыларын партизан щяря­каты иля ялагядар Мексикада, етник тоггушма заманы Пакистанда фе­дерасийа субйектляринин яразисиндя фювгяладя вязиййят елан едилмишдир.

Федерасийа субйектляринин яразисиндя фювгяладя вязиййят тятбиг едил­­дикдя идаряетмянин «сярт» цсуллары тятбиг олунур. Йяни вятяндаш­ларын сийаси щцгуглары вя шяхси азадлыглары мящддулашдырылыр вя с. тяд­бир­ляр тятбиг олунур.

б) Федерал мяъбуретмя-АБШ, АФР вя диэяр юлкялярин Конститу­сийа­ларында нязярдя тутулуб. Мясялян, АФР-ин Ясас ганунун 37–ъи маддясиня эюря:

1. Яэяр торпаглар Ясас ганунла вя диэяр федерал ганунларла цзяриня гойулан вязифяляри йериня йетирмядикдя, федерал щюкцмят Бундесратын разылыьы иля федерасийа субйектляринин юз вязифялярини йериня йетирмяси цчцн федерал мяъбуретмя йолу иля зярури тядбирляр тятбиг едя биляр.

2. Федерал мяъбуретмяни щяйата кечирмяк цчцн федерал щюкцмят вя йа онун сялащиййятли нцмайяндяси бцтцн торпаглар вя щакимиййят органлары цчцн, мяъбури иъра едилмяли олан гярарлар веря биляр.

Ясас ганунун коментарийасында эюстярилир ки, федерал мяъбурет­мянин тятбиг едилмяси ясасларына аиддир: торпаьын Бундесратын ишиндя юз фяалиййятини дайандырмасы, торпаьын щакимиййят органлары тяряфиндян федерал бцдъяйя верэилярин дахил олмасынын тямин едилмямяси, торпаьын федерал автойолларын чякилмясиндян вя планлашдырылмасындан имтина ет­мя­си вя с. аиддир.1

Алманийанын Ясас гануну эюря федерал мяъбуретмя цчцн Бун­дес­вер­дян (Федерасийанын силащлы гцввяляри) истифадя олунмасыны истисна едир. Фе­­дерал мяъбуретмя цчцн малиййя тясири, диэяр торпагларын полис гцв­вя­ляриндян истифадя, федерал ганунвериъиликдя нязярдя тутулан гай­дада тор­­паьын щюкцмятинин бурахылмасы кими васитялярдян истифадя олу­на би­ляр. Алман профессорлар Теодор Маунч вя Йунтер Дйуринг тяряфиндян ща­­зырланмыш «Ясас ганунун Коментарийасы»да федерал мяъбуретмя цчцн диэяр васитяляр дя нязярдя тутулур. Мясялян, торпаьын пар­ла­мен­ти­нин бурахылмасы, торпаьын цмуми вя хцсуси сялащиййятли комисарын ида­рячилийиня верилмяси, Конститусийа мящкямясиня мцраъият едилмяси вя с.

Федерал мяъбуретмянин сон цсулу щярби ямялиййатлардыр. Ондан АБШ-да, Исвечрядя, Ниэерийада вя Пакистанда федерасийа субйект­ляринин сессесийа ъящди заманы истифадя олунмушдур.

ъ) Федерасийада Президент идарячилик Институтунун тятбиг едилмяси-федерал мяъбуретмя институтуна йахын олан васитялярдяндир. Бу институт Щиндистанда тез-тез тятбиг олунур. Щиндистанда ясасян штатда мювъуд федерал щюкцмятя мцхалифятя олан партийалар штатдахили сечкилярдя галиб эялдийи вахт тятбиг олунур. Орада бу, 100 дяфядян артыг тятбиг едил­мишдир. Лакин Щиндистан Конститусийасында Президент идарячилийи инс­титутунун тятбиги иля баьлы мцнасибятляри тянзимляйян конкрет нормалар йохдур. Президент идарячилийи бцтювлцкдя штатда вя йа штатлар групунда ики ай, бязян алты ай мцддятиня тятбиг олунур. Бу мцддяти президентин мцраъияти ясасында Иттифаг Парламенти тясдиг едир.

Президент идарячилийи институтунун мащиййяти ондан ибарятдир ки, иттифагын парламенти алынмыш информасийа ясасында, штатын мювъуд Конститусийа ясасында идаряедилмясинин мцмкцн олмамасы гянаятиня эялярся, штатын губернаторунун бцтцн вя йа бир гисим сялащиййятлярини юз цзяриня эютцрцр. Бу вахт штатын ганунвериъилик мяълисинин сялащий­йятляри Иттифаг парламентиня кечир. Лакин Иттифаг парламенти бу сяла­щиййятляри президентя веря биляр.

Штатда Президент идарячилийинин тятбиги цчцн щюкцмятин (баш назирин) мяс­лящяти иля президент бу барядя фярман вермялидир. Бундан сонра штатын парламентинин вя щюкцмятинин фяалиййяти дайандырылыр. Шта­тын ида­рячилийи президентин тяйин етдийи нцмайяндясиня щяваля едилир.

д) Федерал мцдахиля институту-Латын Америкасы Федерасийаларынын вя Ефиопийанын 1994-ъц ил Конститусийасында нязярдя тутулур. Щямин юлкялярин Конститусийаларына эюря штатда фювгяладя вязиййят йарандыьы вахт президент ордуну ъялб етмякля, штатын щакимиййят вя идаряетмя органларынын вязифяли шяхслярини вязифядян кянарлашдырмаг вя щямин ор­ган­лары идаряетмяк цчцн юз нцмайяндялярини тяйин етмяк щцгугуна маликдир. Федерал мцдахиля щаггында гярары Ефиопийада баш назирин мяслящяти иля, Латын Америкасы федерасийаларында хцсуси бир орган кими Назирляр Шурасы вя йа кабинент олмадыьындан мцстягил олараг, прези­дент гябул едир.

Федерал Конститусийаларда федерал мцдахилянин тятбиг едилмяси цчцн ясасларынын сийащысы гяти мцяййян едилмишдир вя онлар юзбашына эе­ниш­ляндириля билмяз.1 Бразилйанын 1988-ъи ил Конститусийасынын 34-ъц мад­­­дясиня эюря федерал мцдахиля юлкянин бцтювлцйцнцн тямин едил­мя­си, хариъи щцъумун гаршысынын алынмасы, иътимаи ясайишя тящлцкя йаран­дыг­да, штатда ясас конститусион принсипляр позулдугда, штатда мящкя­­мя гярары вя диэяр эюстяришляри йериня йетирилмядикдя тятбиг олунур.

Гейд олунмалыдыр ки, Бразилйа штатлары да мунисиплярин ишляриня мц­дахиля едя биляр. Лакин буна ганунвериъиликдя нязярдя тутулан щалларда йол верилир. Мясялян, ганунвериъиликдя нязярдя тутулмуш щесабатлар тягдим едилмядикдя вя с. щалларда.

е) Федерасийа субйектляринин идарячилийинин дайандырылмасы- Папуа –Йе­ни Гвинейанын 1975-ъи ил Конститусийасында нязярдя тутулуб. Гейд олун­­малыдыр ки, Папуа–Йени Гвинейа монархийа идарячилик формасына ма­­ликдир (Бюйцк Британийа монархыны эенерал губернатор тямсил едир). Эе­­нерал губернатор мцщцм сялащиййятляря малик олмадыьындан, феде­ра­­сийа субйектляринин идарячилийинин дайандырылмасы щагда гярары баш на­­зир гябул едир. сонра бу гярар парламент тяряфиндян тясдиг олунмалы­дыр.

Федерасийа субйектиндя идарячилийин дайандырылмасы яйалятлярдя Конститусийайа ямял едилмядикдя, идаряетмянин функсийалары щяйата кечирилмядикдя тятбиг олунур. Бу вахт яйалятин Иъра Щакимиййяти орга­ны вя ганунвериъилик мяълиси бурахылыр. Яйалятин идаряедилмяси иля баьлы сялащиййятляр федерал щюкцмятя кечир.

Федерасийа субйектляринин идарячилийи 9 – айадяк дайандырыла биляр. Лакин парламент бу мцддяти 6 ай узада биляр. Мцддят битдикдян сонра яйалят мяълисиня сечкиляр кечирилмяли вя йени яйалят щюкцмяти тяшкил олунмалыдыр.

Яксяр федератив дювлятлярин Конститусийалары йухарыда садаланан фюв­гяладя тядбирлярин тятбигиня парламент нязарятини нязярдя тутур. Мя­ся­лян, Бразилйада федерал мцдахиля тятбиг едилдикдя иъра щакимиййяти ор­­ган­ларына нязарят етмяк цчцн парламент 15 эцн мцддятиня чаь­рыл­малыдыр.

Нятиъя:

Беляликля, федерализм проблеминин тящлили ашаьыдакы нятиъяляри чыхар­маьа имкан верир.

    Дювлятин сийаси-ярази гурулушуну ясас ики формасы вар.

Унитар дювлят – мцяййян инзибати – ярази ващидляриндян (район, яйа­лят, департамент вя с.) ибарят олан дювлят формасыдыр.

Федератив дювлят-щцгуги вя гисмян сийаси мцстягиллийя малик олан, дювлятя бянзяр гурумлардан ибарят олан мцряккяб дювлят формасыдыр.

Конфедерасийа ися дювляти сяъиййяляндирян бцтцн яламятляря малик олмадыьындан ону гяти шякилдя дювлятин айрыъа сийаси-ярази гурулуш формасы кими гиймятляндирмяк олмаз. Яэяр федерасийа – «Иттифаг дювляти» кими чыхыш едирся, конфедерасийа ися дювлятляр иттифагыдыр. Кон­федерасийалара адятян мцвяггяти характер дашыйыр. Сонда конфедра­сийалар йа федерасийайа чеврилир вя йа мцстягил дювлятлярин йаранмасы иля нятиъялянир.

2) Федератив дювлятлярин сайы унитар дювлятляря нисбятян аз олса да, онларын яксяриййяти яразисинин бюйцклцйцня вя ящалисинин сайына эюря ири вя орта дювлятлярдир. Щал-щазырда дцнйада 25-я гядяр федератив дювлят вар.

Федератив дювлятляр мцхтялиф яламятляр цзря йарадылыр. Федерасийалар ясасян ярази яламятляри цзря йарадылырлар. Лакин дцнйада етник, дил, дин фактору нязяря алынмагла йарадылан федерасийалар да вар. Мясялян, Бел­чика, Щиндистан, Ниэерийа вя с.

Федератив дювлятлярин мцхтялиф мейарлар ясасында тяснифаты апарылыр. Мясялян, милли вя ярази федерасийалары, симметрик вя асимметрик феде­расийалар, мцгавиля вя конститусийа федерасийалары, мяркязляшдирилмиш вя нисби мяркязляшдирилмиш федерасийалар вя с.

Гейд олунмалыдыр ки, федерасийаларын бу формада бюлэцсц шяртидир. Чцнки «тямиз шякилдя» федерасийа формасы йохдур.

Федератив дювлятин субйектляри суверен дювлятя мяхсус олан бязи яламятляря маликдирляр. Онларын яксяриййятинин конститусийасы, вятяндаш­лыьы, юз мящкямя системи, иъра щакимиййяти вя ганунвериъи органлары мювъуддур.

Федерасийа дювлятин сийаси-ярази гурулушунун формасы олмагла йанашы, федерасийа вя федерасийа субйектляри арасында идаряетмя пред­метляринин бюлэцсц формасы кими дя чыхыш едир. Идаряетмя предмети дедикдя, Конститусийа иля федерасийанын вя йа федерасийа субйектинин сялащиййятляриня аид едилян мясялялярин даирясидир, щансылар ки, бу мяся­ля­ляр барясиндя онлар сярбяст шякилдя гярарлар, ганунлар, гябул едя билярляр.

Федератив дювлятлярдя идаряетмя предметляринин бюлэцсц Консти­тусийа васитяси иля щяйата кечирилир. Бу вахт федерасийаларда мцхтялиф цсул­лардан истифадя едилир.

Федератив дювлятлярдя федерасийа субйектляри тяряфиндян юз функ­сийаларыны сямяряли шякилдя щяйата кечирилмясиня, федерасийа суб­йект­ляринин Конститусийайа вя диэяр федерал ганунлара ямял етмясиня йюня­лян федерал нязарят мювъуддур. Федерасийа субйектляриндя ганун­чулуьун тямин олунмасы цчцн федерал органлар бир-сыра фювгяладя цсул­лардан истифадя едирляр. Мясялян, федерал мцдахиля, федерал мяъбуретмя, президент идарячилийинин тятбиги вя с.

Сонда гейд етмяк лазымдыр ки, мцасир федерализмин инкишафы эюстярир ки, федерасийаларда мцяййян интеграсийа просеси эедир. Бязи федера­сийаларда сялащиййятляр мяркяздя, диэярляриндян федерасийа субйектля­рин­дя ъямляшмяйя башлайыр. Лакин ейни заманда федератив дювлятлярдя сепаратизм мейлляри галмагда давам едир. Бу йцксяк инкишаф етмиш юлкялярдя (Австралийа, Канада), щям дя орта сявиййяли инкишафа малик олан дювлятлярдя (Щиндистанда) вя игтисади ъящятдян зяиф олан федерасийаларда да (Ниэерийада) мювъуддур.

Истифадя олунмуш ядябиййат сийащысы.

    Баглай М.В. Конституционное право РФ. Москва. 1997.

    Венгеров А.Б. Теория государства и права. Москва. 2000.

    Ганклис А.Б. Многообразие форм федерализма в США. Государство и право - 1994 № 6.

    Чиркин В.Е. Конституционное право зарубежных стран. Москва. 1998.

    Чиркин В.Е. Модели современного федерализма: сравнительни анализ // Государство и право - 1994. № 8-9.

    Лафитский В.И. США: Конституционные строй и роль штатов в структуре америанского федерализма. Москва. Известия. 1993.

    Пустогаров В.В. Члены федерации как субьекты междунар­одного право. Советское государство и право // 1991. № 6.

    Мишин А.А. Конституционное право зарубежных стран. Москва.1999.

    Разумович Н.Н. Государствынный строй Бразилии. Москва. 1989.

    «Современный буржуазный федерализм» под. ред. И.М.Вайль. И.Д.Левин. Москва. Наука. 1978.

    «Федерация в зарубежных странах». Москва. Юридическая литература. 1993.

    Тихонов А.А. Федерализм в странах Латынской Америки. Москва. Наука. 1979.

    Храпанйук В.Н. «Дювлят вя щцгуг нязяриййяси». Бакы. 1998.

    Щясян Ширялийев. Яли Ящмядов «Политолоэийа». Бакы. 1997.

Ганунвериъилик актлары.

    Азярбайъан Республикасынын Конститусийасы. 12 нойабр 1995.

    Америка Бирляшмиш Штатларынын Конститусийасы. 17 сентйабр 1787.

    Русийа Федерасийасынын Конститусийасы. 12 декабр 1993.

    Щиндистан Республикасынын Конститусийасы. 1956.

    Алманийа Федератив Республикасынын Ясас гануну. 23 май 1949.

    Бразилйа Республикасынын Конститусийасы. 1988.

    Канаданын Конститусийасы 1982.

1 1. Хропанйук В.Н. «Дювлят вя щцгцг нязяриййяси» Бакы - 1998 сящ.59

1 1 . Щясян Ширялийев. Яли Ящмядов «Политолоэийа» Бакы – 1997 сящ.173

1 1. А.А.Мишин. Конституционное право зарубежных стран. Москва. 1999. сящ. 90

1 1. Б.А.Страшун. Конституционное право зарубежных стран. Москва-1996. сящ. 667.

1 1. Тихонов А.А. Федерализм в странах Латынское Америки. Москва. Наука. 1979. сящ 42.

1 1. Лафитский В.И. США: Конституционный строй роль штатов в структуре Амерканского федерализма. Москва. Известия. 1993 сящ 139.

1 1. Ганклис А.Б. многообразие форм федерализма в США // Государоство и право-1994. № 6 сящ 134.

1 1. Лафитский В.И. США: Конституционный строй и роль Штатов в структуре Амерканского федерализма.Москва. 1993.сящ.52

1 1. Федерация в зарубежных странах. Москва. Юридическая литература. 1993. сящ 13.

1 1. Страшун Б.А. Конституционное право Зарубежных стран . Москва. 1996 сящ 687.

1 1. Страшон Б.А. Конституционное право Зарубежных стран . Москва. 1996 сящ 684.

1 1. Н.Н.Разумович. Государственный строй Бразилий. Москва 1989 сящ.45