Якуб Колас - вялікі пясняр беларускага народа
1
Размещено на http://www.Якуб Колас - вялікі пясняр беларускага народа
якуб колас беларускі пісьменнік
Якуб Колас (сапр. Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч) нарадзіўся 22.10 (3.11) 1882 г. у сям'і лесніка.
Праваслаўны, ахрышчаны ў Стаўбцоўскай царкве. Бацька, Міхаіл Казіміравіч Міцкевіч, служыў лесніком у князя Радзівіла. Маці, Ганна Юр'еўна (дзяв. прозвішча Лёсік), была хатняй гаспадыняй.
Акрамя Кастуся ў сям'і Міцкевічаў расло яшчэ сямёра дзяцей (чатыры браты і тры сястры). Дзіцячыя гады будучага пісьменніка прайшлі ў лесніковых сядзібах Ласток (Сухошчына), Альбуць, што недалёка ад в. Мікалаеўшчына, адкуль бацькі былі родам. У 1892—1894 гг. Я.Колас вучыўся ў Мікалаеўшчынскім народным вучылішчы. У дзяцінстве захапляўся байкамі І.Крылова, вершамі А.Пушкіна, М.Лермантава, В.Жукоўскага, апавяданнямі М.Гогаля, казкамі і апавяданнямі Л.Талстога, вершамі на беларускай мове Янкі Лучыны (у рукапісе). Любоў да кніг прывіў яму дзядзька Антось. У 1898 г. Я. Колас паступіў у Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю, якую скончыў у 1902 г. У юнацкія гады напісаў паэмы «У кастра» і «Страх», тэксты якіх не захаваліся. Рабіў запісы вуснай народнай творчасці. Вялікі ўплыў на будучага паэта аказаў выкладчык семінарыі А.Кудрынскі, які ўхваліў яго першыя вершы. Пасля сканчэння вучобы Я.Колас працаваў настаўнікам Люсінскага народнага вучылішча Пінскага пав. Мінскай губ. (цяпер Ганцавіцкі р-н Брэсцкай вобл.). З 1903 г. ён настаўнічаў у в. Пінкавічы Пінскага пав. (цяпер Пінскі р-н), вёў рэвалюцыйную работу сярод сялян. За ўдзел у рэвалюцыйнай прапагандае (1906) «у парадку пакарання» пераведзены з Пінкавіцкага ў Верхменскае народнае вучылішча Ігуменскага пав. Мінскай губ. (цяпер Смалявіцкі р-н Мінскай вобл.). У ліпені 1906 г. у в. Мікалаеўшчына адбыўся нелегальны настаўніцкі з'езд. За актыўны ўдзел у ім і наогул за рэвалюцыйную работу Я.Колас быў пазбаўлены права працаваць настаўнікам. Пачалося следства. Зіму (1906—1907) жыў у леснічоўцы Смалярня, дзе нелегальна адкрыў прыватную школу. Пачаў складаць вучэбны дапаможнік «Другое чытанне для дзяцей беларусаў». 1 верасня 1906 г. у газеце «Наша ніва» быў надрукаваны першы верш Я.Коласа «Наш родны край». На працягу шасці тыдняў 1907 г. ён быў загадчыкам літаратурнага аддзела газеты «Наша ніва», але паводле загада паліцыі пакінуў Вільню. Восенню 1907 г. зноў прыязджаў у Вільню, а ў снежні таго ж года зрабіў падарожжа ў Пецярбург, каб наладзіць асабістыя сувязі з пісьменнікамі і культурнымі дзеячамі Расіі. У 1908 г. Я.Колас быў асуджаны ўладамі да трох гадоў турэмнага зняволення. Пакаранне адбываў у Мінскім астрозе. У 1909 г. у выдавецтве «Загляне сонца і ў наша ваконца» (Пецярбург) выйшла першая яго кніга «Другое чытанне для дзяцей беларусаў», а ў 1910 г. — першы зборнік вершаў «Песні жальбы». У 1911 г. Я.Колас пачаў пісаць паэму «Новая зямля». Тады ж нарадзілася і задума паэмы «Сымон-музыка». Пасля выхаду з турмы ў верасні 1911 г. пісьменнік жыў, перабіваючыся часовымі настаўніцкімі заробкамі. У 1912 г. атрымаў пасведчанне аб дабранадзейнасці і быў прызначаны настаўнікам на Піншчыну. У жніўні 1912 г. на хутары Смольня, каля в. Мікалаеўшчына, адбылася першая сустрэча Я.Коласа і Я.Купалы. Шчырае іх сяброўства захавалася на ўсё жыццё. У чэрвені 1913 г. Я.Колас ажаніўся з настаўніцай пінскай чыгуначнай школы Марыяй Дзмітрыеўнай Каменскай. У пачатку першай сусветнай вайны ён разам з сям'ёй эвакуіраваўся ў Маскоўскую губ. Настаўнічаў. Восенню 1915 г. мабілізаваны ў армію, знаходзіўся ў Маскве. Пасля сканчэння Аляксандраўскага ваеннага вучылішча ў званні прапаршчыка служыў у запасным палку ў г. Пярмі, дзе ў пачатку 1917 г. атрымаў чын падпаручніка. Летам 1917 г. накіраваны на Румынскі фронт. Кастрычніцкую рэвалюцыю сустрэў у г. Абаяні Курскай губ., дзе знаходзілася яго жонка Марыя Дзмітрыеўна. Паводле дэкрэта Савецкай улады ў 1918 г. Я.Колас як настаўнік вызвалены ад вайсковай службы. Педагагічную дзейнасць працягваў на Куршчыне. У 1921 г. паводле выкліку ўрада БССР Я.Колас вярнуўся ў Мінск, працаваў у Навукова-тэрміналагічнай камісіі Народнага камісарыята асветы (НКА), а з 1922 — у літаратурнай камісіі па збіранні вуснай народнай творчасці Інстытута беларускай культуры. Выкладаў у Беларускім педагагічным тэхнікуме. Па даручэнні Наркамата асветы БССР чытаў лекцыі па граматыцы і методыцы выкладання беларускай мовы на настаўніцкіх педагагічных курсах у Слуцку (1923). У тым жа годзе зацверджаны выкладчыкам беларускай мовы БДУ. Нягледзячы на такое прызнанне, у 1925 г. у яго быў праведзены вобыск, а затым і допыт у сувязі з т.зв. «лістападаўскай справай» на Случчыне. У кастрычніку 1926 г. у сувязі са святкаваннем 20-годдзя творчай дзейнасці Я. Коласу было нададзена званне народнага паэта. У студзені 1929 г. ён стаў членам Прэзідыума і віцэ-прэзідэнтам АН БССР, створанай на базе Інстытута беларускай культуры. Прымаў удзел у рабоце Першага Усебеларускага з'езда савецкіх пісьменнікаў і Першага з'езда савецкіх пісьменнікаў, дзе яго абралі ў кіруючыя органы СП БССР і СССР не без супраціўлення ўлад (для таго, каб Я.Колас быў выбраны дэлегатам, а затым і членам прэзідыума 1-га з'езда СП СССР, спатрэбілася заступніцтва М.Горкага і рэдактара «Известий» І.Гронскага). Як грамадскі дзеяч у складзе дэлегацыі СССР выязджаў у 1935 г. у Парыж на Сусветны кангрэс абароны культуры, дзе выступіў з прамовай. У 30-я гады вульгарызатарская крытыка беспадстаўна абвінаваціла Я.Коласа ў нацдэмаўшчыне, у прапагандзе ідэй бяскласавасці беларускай нацыі, знаходзіла ў яго творах ідэалізацыю кулацтва, хутарской гаспадаркі, апяванне месіянскай ролі інтэлігенцыі. На Я.Коласа і Я.Купалу былі заведзены справы на арышт у 1937 г. Іх выклікалі на допыты. 6 лютага 1938 г. у доме Я.Коласа шукалі зброю, пісьменніка прымусілі ўзняць рукі і стаць тварам да сцяны. Пагражаў арышт. Але пасля сустрэчы першага сакратара ЦК КП(б)Б П.Панамарэнкі і І.Сталіна пытанне аб арышце было знята. У пачатку Вялікай Айчыннай вайны Я.Колас пераехаў з Мінска ў Клязьму, а ў жніўні 1941 г. — у Ташкент. У ліпені 1941 г. быў надрукаваны зварот Я.Купалы і Я.Коласа «Беларускаму народу», у якім прагучаў заклік да змагання супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў. У час вайны Я.Колас займаўся творчай, навуковай і грамадскай працай: удзельнічаў у рабоце АН БССР, Усеславянскага антыфашысцкага камітэта (Масква), сустракаўся з воінамі Савецкай арміі, партызанамі, выступаў з публіцыстычнымі артыкуламі ў перыядычным друку, па радыё. Пасля вайны ён вярнуўся ў Мінск, вёў вялікую грамадскую і навукова-арганізацыйную работу. Памёр Я. Колас 13 жніўня 1956 г. Пахаваны ў Мінску на Вайсковых могілках.
Жыццё і творчасць Я.Коласа пакладзены ў аснову шэрагу дакументальных фільмаў: «Народны паэт», 1952; «Якуб Колас», 1962; і інш. Некаторыя яго творы экранізаваны (напрыклад, «Песня вясны» — па аповесці «На прасторах жыцця»). На словы Я.Коласа напісана шмат буйных музычных твораў (опера «Новая зямля» — камп. Ю.Семяняка; «У пушчах Палесся» (паводле аповесці «Дрыгва») — камп. А.Багатыроў; і інш.). Коласаўскую паэзію для напісання песень выкарыстоўвалі кампазітары М.Чуркін («Краска», «Вясна», рамансы «Маёй каханцы», «Гусі...»), А.Туранкоў (рамансы «Усход сонца», «Дудка», песня «Радасць») і інш. Вобраз пісьменніка ўвасобілі ў творах выяўленчага мастацтва І.Ахрэмчык, М.Купава, У.Стальмашонак, В.Шаранговіч, Л.Шчамялёў і інш. мастакі.
Імя народнага песняра ўшаноўваецца на Беларусі. У 1959—1965 гг. прысуджалася літаратурная, а з 1971 г. раз у два гады прысуджаецца Дзяржаўная прэмія імя Я.Коласа за лепшыя празаічныя творы і літаратуразнаўчыя працы. Яго імя прысвоена шэрагу устаноў Беларусі (Мінскаму паліграфічнаму камбінату, Інстытуту мовазнаўства АН Беларусі, Цэнтральнай навуковай бібліятэцы НАН Беларусі, Віцебскаму драматычнаму тэатру, многім школам, бібліятэкам, калгасам, саўгасам, плошчам і вуліцам. Помнікі пісьменніку пастаўлены на плошчы Мінска, якая носіць яго імя, на радзіме ў в. Мікалаеўшчына, а таксама ў некат. інш. месцах. Устаноўлены мемарыяльныя дошкі на будынках, у якіх жыў ці працаваў пясняр. У Мінску існуе Літаратурны музей Я.Коласа, у Акінчыцах, Смольні і Альбуці — яго філіялы. Грамадскія Літаратурныя музеі створаны ў школах, дзе Колас выкладаў. У пакоі, дзе Я.Колас працаваў як віцэ-прэзідэнт АН БССР, адноўлены мемарыяльны кабінет. Партрэт пісьменніка змяшчаўся на прысвечаных яму паштовых марках і паштоўках, на манеце, выпушчанай да 110-годдзя з дня яго нараджэння.
Як пісьменнік Я. Колас выявіў сябе ва ўсіх літаратурных родах (эпасе, лірыцы і драме), а таксама на іх сумежжы (ліра-эпасе).
Лірыка Я. Коласа даволі шматгранная як у праблемна-тэматычным, так і ў мастацка-эстэтычным плане. Яго вершы адыгралі вялікую грамадска-выхаваўчую ролю ў перыяд першай рускай рэвалюцыі і ў гады панавання рэакцыі. Напоўненыя пачуццём гневу і нянавісці, яны клікалі працоўных да згуртаванасці, сцвярджалі непазбежнасць перамогі над прыгнятальнікамі ("Ворагам", «Наша возьме», «Будзь цвёрды»). Створаны пісьменнікам вобраз героя, перакананага змагара за народную справу, — значнае дасягненне беларускай дарэвалюцыйнай літаратуры.
Народны пачатак лірыкі Коласа ў паэтызацыі сялянскай працы на зямлі, у якой мужык-беларус чэрпае сваю моц і якая фарміруе яго натуру. Праца для яго — крыніца радасці, самой паэзіі быцця. Дадзеная тэматыка найбольш выразна выявілася ў такіх вершах песняра, як «Мужычая ніва» (1907), «На полі вясною» (1908), «Жніво» (1908), «Рольнік» (1908), «Араты» (1909), «Песні вясны» (1909).
У вершах 1914—1916 гг. («Думкі салдата», «Ворагам») паэт асуджаў імперыялістычную вайну, выкрываў яе захопніцкі характар, антынародную скіраванасць, праўдзіва маляваў селяніна, удзельніка вайны, яго псіхалогію.
Вядучае месца ў лірыцы (і не толькі!) Я.Коласа займае тэма мастака і мастацтва («Не пытайце, не прасеце...», «Пясняр», «Родныя песні», «Песняру...»). Яна вырашана ў традыцыях перадавой, рэвалюцыйна-дэмакратычнай літаратуры — як тэма самаадданага служэння мастака народу.
Выдатным дасягненнем беларускай паэзіі з'яўляецца пейзажная лірыка Я.Коласа. Яна прасякнута пачуццямі шчырай замілаванасці прыгажосцю роднага краю. Многія вершы аб прыродзе — «На полі вясною», «Усход сонца», «Ноч», «Адлёт жураўлёў», «Белыя валокны», «Лес» — сталі хрэстаматыйнымі, увайшлі ў залаты фонд нацыянальнай літаратуры. Паэт па-майстэрску стварыў пластычныя, аб'ёмныя, зрокава адчувальныя малюнкі беларускай прыроды.
У вершах 1919—1921 гг. ("На чужыне", «Крыж», «Цені-страх», «Звон шыбаў») яскрава выявілася грамадзянска-патрыятычная пазіцыя Я. Коласа, яго погляды на рэальныя рэвалюцыйныя змены. Паэт праўдзіва раскрываў разбуральныя вынікі ўздзеяння рэвалюцыі на чалавека, перадаваў яго разгубленасць і пачуццё страху. Трывожны звон шыбаў успрымаецца героем аднайменнага верша то як выява жалобы, гневу, то як знак, «што згубілі мы дарогу — да святла, праўды і ісціны».
У 1930-я гг. паэзія Я. Коласа панесла (па вядомых прычынах) вялікія творчыя страты. Вершы «Калгаснае», «Краіне Саветаў», «На варту», «Будзьце чуйны», «Памяці С.М.Кірава», «Калгасу «Слабада», «Шчаслівая хвіліна», «Раскуты Праметэй», «Пераможны май», «Радасць», «Да выбараў», «Май», «Майскае свята» ідэалізуюць тагачасную рэчаіснасць, малююць яе ў ружовых, светлых фарбах. Гэта — тыповы ўзор гімнічнай паэзіі, далёкай ад праўды жыцця і праўды мастацтва. Шмат у творах паэта дэкларатыўнасці, рыторыкі, схематызму. Рэальныя супярэчнасці падменены тут імітацыяй канфлікту.
У гады Айчыннай вайны змест і танальнасць лірычных твораў Я.Коласа прыкметна змянілася. На першым плане ў іх гераізм і патрыятызм народа, услаўленне мужнасці воіна-чырвонаармейца («Народу-барацьбіту», «Душою і сэрцам мы з вамі, героі»), партызанская барацьба на часова захопленай ворагам зямлі («Над магілай партызана», «Бацьку Мінаю»), выкрыццё фашызму і іх прыслужнікаў. Аднак тэма мужнасці, гераізму не атрымала глыбокага адлюстравання ў творчасці паэта. Многім яго вершам шкодзіць зададзенасць, афіцыйная трактоўка героікі. Высокімі мастацкімі якасцямі вызначаюцца некаторыя вершы, прысвечаныя непасрэдна Беларусі, у прыватнасці пейзажная лірыка. Глыбіня паэтычнай думкі арганічна спалучаецца тут з высокай эмацыянальнай напружанасцю і гранічнай шчырасцю выяўлення аўтарскіх пачуццяў любві да роднай зямлі, нянавісці да ворага, веры ў непазбежнасць перамогі («Голас зямлі», «Чымган», «Мая зямля»). Як значнае творчае дасягненне беларускай паэзіі неабходна разглядаць таксама інтымную лірыку паэта гэтых гадоў. У многіх вершах пачуцці асабістага характару, роздум аб жыцці і смерці пераплятаюцца з грамадзянскімі, патрыятычнымі пачуццямі («Мае мары»).
Пасляваенная лірыка Я. Коласа ("Наш шлях", "З майго летапісу", "Роднаму краю і народу", "Сам сабе" і інш.) вызначаецца глыбокай філасафічнасцю, роздумам над сваім уласным лёсам, а таксама лёсам народа, якому пясняр шчыра служыў на працягу паўсотні гадоў.
Я. Колас — адзін з пачынальнікаў нацыянальнага літаратурнага ліра-эпасу, пісьменнік, які ўзняў на недасягальную вышыню беларускую паэму.
Як ліра-эпік Я. Колас пачынаўся з вершаваных апавяданняў у асноўным на сацыяльна-побытавую праблематыку. Гэта такія творы, як «Зяць» (1907), «Паслушная жонка» (1909), «Доктар дапамог» (1909), «За дождж» (1909), «Першы заработак» (1910), «Батрак» (1910), «Паўлюкова бяда» (1910), «Прапаў чалавек» (1911), «Як Янка забагацеў» (1911), «На рэчцы зімою» (1910). У іх паэт яўна арыентаваўся на традыцыі шырокавядомых у народзе ананімных «гутарак», вершаваных аповесцей В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, а таксама на творчы вопыт рускіх паэтаў А. Пушкіна, М. Някрасава, I. Нікіціна. Колас не толькі апявае сялянскую працу, але спрабуе паказаць мужыка ўсебакова: у сям'і, побыце, у час вяселля, у розных смешных варунках. У вершаваных аповесцях Коласа пануе народна-песенная, карнавальна-ігравая стыхія. Тут побач і адначасова — захапленне хараством («Таня — красачка, вясна. Не дзяўчына — чараўніца, свет схадзі — такой няма»), і адкрытая насмешка над чалавечымі слабасцямі («Цешча к зяцю прыйшла ў госці. Ой, сярдзіты быў той зяць! Ні пяшчоты, ні мілосці, а ў мінуту гневу, злосці мог і лейцы ў рукі ўзяць»). У гэтых творах пераважае стыхія гутарковай мовы з усімі яе перавагамі і хібамі: народным каларытам, маляўнічасцю і метафарычнасцю, але і з апісальнасцю, бытавізмам, празаізмамі. Асабліва прыдалася яна ў невялікіх паэмах для дзяцей, а таксама ў паэтычных апрацоўках народных казак. Многія з гэтых твораў увайшлі ў залаты фонд айчыннай дзіцячай літаратуры: «На рэчцы зімою» (1910), «Савось-распуснік» (1926), «Дзед і мядзведзь» (1926), «Рак-вусач» (1926), «Міхасёвы прыгоды» (1934).
Першая буйная паэма песняра «Новая зямля» (1911—1923) стала этапнай з'явай у творчасці Я.Коласа і ўсёй беларускай літаратуры. Тут з вялікай сілай мастацкага абагульнення адлюстраваны карэнныя сацыяльныя супярэчнасці канца 19 ст., намалявана шырокая эпічная панарама народнага жыцця, створаны тыповыя, непаўторныя характары, раскрыта духоўная веліч, маральная прыгажосць чалавека працы, яго спрадвечная мара аб вольным шчаслівым жыцці, выяўлена імкненне стаць гаспадаром на ўласнай зямлі. Паэтызацыя працы, эстэтызацыя сялянскага побыту, услаўленне чалавека-працаўніка, носьбіта лепшых рыс народнага, нацыянальнага характару — наватарская рыса паэмы. У 30-я і пазнейшыя гады, калі пераважная большасць савецкіх пісьменнікаў выкрывала т.зв. дробнаўласніцкія інстынкты селяніна, індывідуалістычную мараль, развенчвала яго кулацкія памкненні, Я.Колас паэмай «Новая зямля» з гонарам бараніў аўтарытэт прыгожага пісьменства, годнасць мастака як выразніка інтарэсаў працоўнага сялянства. «Новая зямля» ўвайшла ў свядомасць чытача як найвыдатнейшы твор нацыянальнай літаратуры, з'ява нацыянальнай культуры, як паэтычная энцыклапедыя жыцця беларускага народа на новым этапе яго гістарычнага развіцця. Яна адыграла велізарную ролю ў сцвярджэнні прынцыпаў рэалізму, народнасці, у станаўленні ліра-эпічнай паэмы і празаічнага рамана.
Другая буйная і вядомая паэма Я. Коласа — «Сымон-музыка». Цэнтральнай тэмай у гэтай паэме з'яўляецца тэма народнага мастацтва, яго вытокаў, каранёў, складанасці шляхоў і цяжкасцей выяўлення таленту ў неспрыяльных сацыяльных умовах. Твор мае некалькі рэдакцый, прычым даволі адрозных адна ад другой. У першай рэдакцыі «Сымона-музыкі» (1911—1918) з асаблівай яскравасцю выявіла псіхалагічны стан паэта, які ўсведамляў асабістую адказнасць за трагічныя падзеі, выкліканыя рэвалюцыяй, бо і яго паэтычнае слова рыхтавала рэвалюцыйны выбух. Але аказалася, што галоўным героем часу стаў не разняволены рэвалюцыяй свабодны чалавек, міласэрны і спагадлівы да чужога болю і пакутаў, а «чалавек з ружжом», якому зброя замяніла закон і маральныя нормы, а класавая нянавісць, прага помсты сталі вызначальнымі матывамі дзейнасці. Ачышчальная бура-навальніца, якую клікаў пясняр народнай долі («Грымні ж ты, бура, ды грымні дужэй» — верш «Будзе навальніца», 1912), вылівалася ў акт рабаўніцтва і гвалту. Не жадаючы даць маральнае бласлаўленне жорсткай, крывавай, нясправядлівай рэвалюцыі, Я.Колас пакідае свайго героя-музыку на могілках, дзе пахавана яго дзяўчына Ганна — сімвал дабрыні і прыгажосці, жывое ўвасабленне маці-Беларусі, увасабленне няспраўджаных ідэалаў мастака. Сымон-музыка, які марыў пра ўсясветнае брацтва, пра ўсталяванне чалавечай дабрыні, міру і згоды, у знак пратэсту супраць жорсткасці, прымусу, беззаконня і пагарды да чалавечай асобы выключаецца з жыцця, засынае сімвалічным сном («Ты ачнешся ў жыцці новым песні-думкі дапяваць») побач з Ганнай. У 1923—1924 гг. Я.Колас істотна перапрацаваў паэму «Сымон-музыка» (тэкст не захаваўся; рукапіс украдзены ў час вяртання паэта з Кіславодска ўлетку 1924 г.). У 1924—1925 гг. была створана трэцяя, канчатковая рэдакцыя, па сутнасці новы твор. З разгортваннем працэсу беларусізацыі аўтар «Сымона-музыкі» абуджае героя ад сну, дае яму магчымасць чароўным граннем вярнуць да жыцця Ганну і накіроўвае іх у шырокі свет да людзей. На пэўны час Я.Колас паверыў у магчымасць адраджэння роднага краю, нацыянальнай культуры, у магчымасць пабудовы суверэннай, незалежнай Беларусі. Паэма прысвечана беларускай моладзі, якой гісторыяй прызначана было будаваць новае жыццё, свабодную краіну. Вера пісьменніка-грамадзяніна, мастака-гуманіста ў шчаслівую будучыню Беларусі і дапамагла нараджэнню канчатковай рэдакцыі паэмы — твора паліфанічнага гучання, дзе драматычныя, трагічныя матывы перапляліся з жыццесцвярджальнымі, аптымістычнымі. Зацятая барацьба бальшавіцкай партыі с рэлігіяй перашкодзіла Я.Коласу выкарыстаць шэраг тэм і матываў першай рэдакцыі, у прыватнасці, тэму мастака як прарока, як носьбіта боскай сілы. Але гэты і іншыя матывы, напрыклад, думка аб неабходнасці ўсеагульнай згоды, ідэя дабрыні, міласэрнасці, чалавекалюбства як арганічнай якасці сапраўднага мастацтва, знайшлі сваё ўскоснае, апасродкавае выяўленне ў апошняй рэдакцыі. Тое, што Сымон здолеў сілай свайго кахання ўдыхнуць жыццё ў безнадзейна хворую Ганну, сведчыла пра бязмежныя магчымасці мастацтва, калі яно сваімі каранямі звязана з народным жыццём, прасякнута ідэяй абароны чалавека. У лірыка-філасофскіх, алегарычных уступах да адпаведных раздзелаў новай рэдакцыі паэт іншасказальна выказаў шэраг глыбокіх думак, якія былі ў рэдакцыі 1911—1918 гг. Так, у алегорыі пра змаганне марозу і вады праводзіцца ідэя неабходнасці «згоды, змірэння», стваральнай працы як асновы будаўніцтва суверэннай дзяржавы. Паэма «Сымон-музыка» сведчыць аб шырыні творчага дыяпазону Я.Коласа, аб арыгінальнасці, адметнасці яго таленту і вялікіх творчых магчымасцях як паэта-лірыка. Яна ўражвае разнастайнасцю вобразна-выяўленчых сродкаў, гармоніяй зместу і формы, багаццем рытмікі, дасканалай інструментоўкай паэтычнага радка, мілагучнасцю, напеўнасцю верша, удалым выкарыстаннем фальклорнай паэтыкі. Паэма аказала вялікі ўплыў на развіццё беларускай лірыкі і ліра-эпічнай паэмы, раскрыла вялікія магчымасці рамантычных форм і сродкаў адлюстраванця рэчаіснасці.
Пасля верасня 1939 г. Колас пачаў працу над паэмай «Рыбакова хата» (1947), у якой імкнуўся расказаць пра шляхі-дарогі беларусаў, гвалтоўна падзеленых мяжой. У творы назіраецца асаблівая цікавасць аўтара да формы: кожны з 25 раздзелаў мае роўна 300 радкоў, якія ў сваю чаргу падзяляюцца на 25 падраздзелаў, у кожным — па 12 радкоў. «Рыбакова хата» блізкая ў жанравых адносінах да «Новай зямлі»: тая ж эпічная апавядальнасць, раскаванасць паэтычнага мыслення, бытавая канкрэтызаванасць вобразаў і малюнкаў.
Разгорнутую гістарычную панараму галоўных падзей ХХ ст. Я. Колас паспрабаваў намаляваць у чацвёртай сваёй буйной паэме «На шляхах волі» (1925—1956).
Спрабаваў Колас і эпічна асэнсаваць ваенныя падзеі, што было здзейснена ім у паэмах «Суд у лесе» (1942) і «Адплата» (1944). Сюжэт гэтых твораў пабудаваны на знаёмых па аповесці «Дрыгва» калізіях, штучна перанесеных у новы час, і перапыняецца раз-пораз лірычнымі адступленнямі, дзе аўтар дае волю пачуццю тугі па Радзіме, трывогі за лёс блізкіх, сына Юркі. Адзначым, што дадзеныя паэмы не сталі творчай удачай Я. Коласа.
Вялізны ўклад Я. Коласа ў беларускую прозу. Побач з М. Гарэцкім, Ядвігіным Ш., У. Галубком і некат. інш. пісьменнікамі пачатку ХХ ст. Я. Колас стаяў ля вытокаў новай нацыянальнай прозы. Выступаў Я. Колас у самых разнастайных эпічных відах і жанрах.
Я. Колас — майстра беларускага апавядання, прычым самага рознага паводле танальнасці і жанрава-стылёвых адзнак.
Так, ён пісаў гумарыстычныя апавяданні, блізкія да жартаў, з ледзь-ледзь адчувальным адценнем іроніі, а часам і сатыры («Слабода», 1906; «Выбар старшыні», 1906; «Кантракт», 1908; «Сацыяліст», 1908; «Недаступны», 1912; і інш.).
У сацыяльна-псіхалагічных апавяданнях «Бунт» (1907), «Васіль Чурыла» (1907), «Нёманаў дар» (1912), «У старых дубах» (1912), «Тоўстае палена» (1913), «Малады дубок» (1913) на пярэднім плане праўда адчуванняў герояў у пэўных абставінах, «ісціна страсцей». Гэта класічныя ўзоры «малой прозы». Тут выразна акрэсленыя вобразы, намаляваны тыповыя характары беларускага селяніна-працаўніка.
Да значных мастацкіх здабыткаў беларускай літаратуры пачатку і сярэдзіны 1920-х г. адносяцца апавяданні Я. Коласа «Крывавы вір», «Пракурор», «Адукацыя», «Туды, на Нёман», «У «калектыве» пана Тарбецкага», «Хатка над балотцам», «На святой зямлі». У іх пісьменнік спрабаваў даць аб'ектыўную карціну жыцця, сцвердзіць гуманістычны пачатак, якога істотна бракавала тагачаснаму прыгожаму пісьменству. Коласу з яго ўменнем бачыць жыццё ў шматстайнасці і рэальным багацці ўдалося стварыць галерэю людскіх тыпаў, якія займалі прыкметнае месца ў паслярэвалюцыйнай рэчаіснасці. Гэта «былыя людзі», якія сталі «саўслужачымі» («Пракурор», 1925), чакаюць звароту мінулых парадкаў («Царскія грошы», 1925), з настаўнікаў пераходзяць у царкоўны сан («Курская анамалія», 1924), але гэта і «новыя людзі», якія прагнуць усё і ўсіх хутчэй змяніць на свой лад («Адукацыя», 1926). Уважлівым назіральнікам, збіральнікам калекцыі характараў выступае празаік у апавяданнях «У двары пана Тарбецкага» (1926) і «Хатка над балотцам» (1927). Недзе ў свеце адбываюцца грандыёзныя падзеі, а ў двары пана Тарбецкага тубыльцы жывуць дробязнымі інтарэсамі: сам Тарбецкі зранку палюе, каб хто не браў ваду з калодзежа без аплаты, яго кватаранты ўвесь дзень лаюцца (Мальвіна Грында), гандлююць, «збіраюць капейку» (свінабой Вадап'ян). Гледзячы на дробязную мітусню «пошлых» людзей, аўтар параўноўвае ўбачанае з тэатрам, а людзей — з акцёрамі. Спектакль адбываецца і ў «Хатцы над балотцам», дзе пан Зыгмусь і пані Даміцэля прыкладаюць тытанічныя намаганні, каб адабраць у гаспадыні яе старэнькую хатку. Турботы, якімі захоплены героі, такія нікчэмныя, што ў апавядальніка міжволі ўзнікае думка аб іх раслінна-жывёльным існаванні. Адным з апошніх апавяданняў, у якім Колас дае стэнаграму пачуццяў і думак героя, ахвяры падзей, было апавяданне «Балаховец» (1929). У твор ўвайшла значная грамадская праблематыка, вельмі надзённая ў час, калі ўзмацнялася санкцыяніраванае зверху раўнадушша да лёсу асобнага чалавека.
На працягу ўсёй сваёй творчай дзейнасці, ледзь не да самай сваёй смерці, Я. Колас ствараў алегарычныя апавяданні-прытчы пад агульнай назвай "Казкі жыцця". Сярод гэтых невялічкіх апавяданняў шмат сапраўдных шэдэўраў («Жывая вада», «На балоце», «Адзінокае дрэва», «Камень», «Хмарка» і інш.). Яны прасякнуты роздумам мастака-грамадзяніна, патрыёта, гуманіста аб чалавеку і яго жыццёвым прызначэнні, сэнсе чалавечага існавання. Напоўненыя глыбокім жыццёвым і сацыяльна-філасофскім зместам алегарычныя апавяданні Я.Коласа з'явіліся значным мастацкім адкрыццём у беларускай літаратуры, пашырылі яе ідэйна-тэматычныя і жанрава-стылёвыя гарызонты.
Пісаў Я. Колас і апавяданні-казкі, лепшыя з якіх — «Як птушкі дуб ратавалі», «Адзінокі курган», «Страказа», «Цвіркун», «Даль», «Вадаспад», «Супраць вады», «Стары лес", «Гусі» і інш.
Вялікі ўклад унёс Я. Колас і ў беларускую аповесць. Менавіта ён разам з М. Гарэцкім, Ц. Гартным і некат. інш. пісьменнікамі стаяў ля вытокаў дадзенага жанру ў нашай літаратуры.
Жыццё беларускага народа напярэдадні і ў гады першай буржуазнай рэвалюцыі, пошукі перадавой інтэлігенцыяй шляхоў да народа, яе роля ў фарміраванні сацыяльна-палітычных поглядаў сялянства знайшлі сваё глыбокае мастацкае ўвасабленне ў першых двух кнігах «Палескіх аповесцей» ("У палескай глушы" і "У глыбі Палесся"), якія пазней увайшлі ў трылогію (назву ёй дала апошняя аповесць) «На ростанях» (1921—54). Гэтыя аповесці — найбольш значныя творы беларускай мастацкай прозы. «Палескія аповесці» вызначаюцца высокім узроўнем псіхалагічнага майстэрства, здольнасцю аўтара раскрываць дыялектыку пачуццяў герояў, паказваць чалавека ў адзінстве яго грамадскай дзейнасці і асабістага жыцця. Для твораў характэрна шчырасць, даверлівасць аўтарскай інтанацыі. Аповесці маюць выразны аўтабіяграфічны характар. Лёс многіх герояў, іх памкненні былі блізкімі і зразумелымі аўтару.
У сярэдзіне 20-х гадоў Колас уважліва прыглядаўся да новага пакалення людзей, для якіх ўсё, што адбывалася да рэвалюцыі, здавалася ледзь не далёкай гісторыяй, якія пачыналі жыццё, па сутнасці, з чыстага ліста. Яму, настаўніку, выкладчыку педагагічнага тэхнікума, падабалася імкненне моладзі сцвердзіць сябе, але ён як вопытны і мудры чалавек, пісьменнік-гуманіст, глыбокі мысліцель ведаў пра тую небяспеку, якая чакае моладзь у жыцці, і даступнымі яму сродкамі спрабаваў памагчы. Менавіта ўваходжанне моладзі ў рэальнае паслярэвалюцыйнае жыццё і адлюстравана ў аповесці «На прасторах жыцця» (1926).
Прасторы жыцця, новыя далі, дарога — гэтая атрыбутыка папярэдняга перыяду творчасці Коласа на свой лад паўтараецца ў аповесці «Адшчапенец» (1931), якую празаік прысвяціў калектывізацыі. Дадзены твор не без недахопаў, аднак у ім пісьменнік здолеў адносна няблага перадаць тыя складаныя і супярэчлівыя часы, калі ламаўся спрадвечны сялянскі ўклад жыцця. Прычым неабходна адзначыць, што сваю адмоўную лепту ў мастацкія вартасці дадзенага твора ўнесла "аглабельная" крытыка (яна застаўляла пісьменніка перарабляць твор ва ўгоду тагачасным ідэалагічным устаноўкам).
Селянін-паляшук, прычым ва ўжо даволі салідным узросце, які ўзняўся на барацьбу з польскімі акупантамі, у цэнтры адной з самых вядомых і папулярных аповесцей Я. Коласа «Дрыгва» (1933). Адзначым, што коласаўскі дзед Талаш — рэальная гістарычная асоба, якую пісьменнік удала, сапраўды па-мастацкі тыпізаваў.
Спрабаваў свае сілы Я. Колас і ў драматургіі. У 1917 г. пад псеўданімам Тарас Гушча выйшла кніга сцэнічных твораў Я. Коласа, якую склалі п'есы "Антось Лата" (асноўная праблематыка твора антыалкагольная, якая ў сваю чаргу мае выхады на пытанні сацыяльнай несправядлівасці і неўладкаванасці сялянскага побыту) і "На дарозе жыцця" (дадзеная п'еса закранае нацыянальна-патрыятычную праблематыку). У 1925 г. Я. Колас напісаў двухактовую п'есу "Забастоўшчыкі", матэрыялам для фабульна-сюжэтных хадоў каторай паслужыў настаўніцкі з'езд (1906 г.), у якім сам пісьменнік прымаў чынны ўдзел, за што потым адседзеў тры гады ў Мінскай турме. У 1938 г. Я. Коласам была закончана п'еса "Вайна вайне", у якой адлюстраваліся падзеі, звязаныя з пачаткам Першай сусветнай вайны, а затым перарастаннем яе ў грамадзянскую. Па матывах "Дрыгвы" у 1937 г. Я. Коласам была напісана п'еса "У пушчах Палесся", якая ў гэтым жа годзе ўбачыла святло рампы ў БДТ-1.
Выступаў Я. Колас і як літаратурны крытык, уздымаючы надзённыя пытанні сувязі мастака з рэчаіснасцю, дзейснасці мастацкага слова, ролі і значэння крытыкі ў літаратурным працэсе, выкладання літаратуры ў школе, эстэтычнага выхавання маладога пакалення.
Творчасць Я.Коласа была цесна звязана з развіццём беларускай педагагічнай думкі. Пісьменнік лічыў, што родная мова, літаратура, гісторыя — дзейсныя сродкі фарміравання маральных, патрыятычных пачуццяў школьнікаў, выхавання ў іх любові да «роднага слова — першай крыніцы, праз якую мы пазнаем акаляючы нас свет». Гэтыя думкі Колас выказаў у шэрагу сваіх артыкулаў і выступленняў.
Я.Колас шырока вядомы і як перакладчык на беларускую мову твораў А.Пушкіна, М.Лермантава, Т.Шаўчэнкі, Р.Тагора, А.Міцкевіча, П.Тычыны. Ён быў рэдактарам шматлікіх выданняў, анталогій. Яго творы таксама перакладзены на многія замежныя мовы.
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1. Мацюх М.Д., Мушынскі М.І. Колас Якуб // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік: У 6 т. Т. 3. Мн., 1994.
2. Тычына М.А. Якуб Колас // Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: У 4 т. Т. 1. Мн., 1999. С. 176-235.
3. Колас Я. Зборнiк твораў: У 12 т. / Колас Я. - Мн., 1961-1964.
4. Колас Я. Зборнiк твораў: У 14 т. / Колас Я. - Мн., 1972-1978.
5. Анталогія беларускай паэзіі: У 3 т. Мн., 1993. Т. 1.
6. Мушынскі М.І. Якуб Колас: Летапіс жыцця і творчасці / Мушынскі М.І. - Мінск, 1982.