Літаратурныя роды, віды, жанры

ЗМЕСТ

1. Агульнае паняцце аб літаратурным родзе, відзе, жанры

1.1 Літаратурны род

1.2 Літаратурны від і жанр

2. Эпас (эпічны род). Сістэма эпічных відаў і жанраў

3. Драма (драматычны род). Сістэма драматычных відаў і жанраў

4. Лірыка (лірычны род). Сістэма лірычных відаў і жанраў

5. Ліра-эпас як адно з буйнейшых міжродавых утварэнняў. Сістэма ліра-эпічных відаў і жанраў

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ

1. Агульнае паняцце аб літаратурным родзе, відзе, жанры

1.1 Літаратурны род

Здаўна (яшчэ з часоў еўрапейскай антычнасці) літаратурна-мастацкія творы прынята аб’ядноўваць у тры вялікія групы, якія імянуюцца літаратурнымі родамі. Гэта эпас, драма і лірыка. «Хоць і не ўсё, – зазначае В. Халізеў, – створанае пісьменнікамі (асабліва ў ХХ ст.), укладваецца ў гэтую трыяду, яна і па сённяшні дзень захоўвае сваю значнасць і аўтарытэтнасць у складзе літаратуразнаўства».

Традыцыя родавага падзелу літаратуры была закладзена Арыстоцелем у трактаце «Аб мастацтве паэзіі», дзе вялася гаворка аб трох спосабах пераймання ў паэзіі (слоўным мастацтве): «Пераймаць у адным і тым жа і адно і тое ж можна, расказваючы пра падзею як пра штосьці адлучанае ад сябе, як гэта робіць Гамер, ці так, што пераймальнік застаецца сам сабою, не мяняючы свайго твару, ці прадстаўляючы ўсіх паказаных асоб дзейнымі і дзейснымі». Затым гэтую традыцыю ўзнавілі і працягнулі класіцысты. На рубяжы ХVІІІ–ХІХ стст. да пытання падзелу літаратуры на роды з яскрава выражаным філасофскім падыходам неаднаразова звярталіся прадстаўнікі нямецкай класічнай эстэтыкі, і ў першую чаргу Г. Гегель. Блізка да Гегеля трактаваў тэорыю літаратурных родаў В. Бялінскі («Падзел паэзіі на роды і віды»). Вялікі ўклад у разгляд пытання паходжання літаратурных родаў унёс А-р Весялоўскі («Гістарычная паэтыка»). У ХХ ст. у замежнай эстэтыцы і літаратуразнаўстве побач з традыцыйным, а таксама экзістэнцыяльна-псіхалагічным, фармальна-структурным і інш. тлумачэннямі катэгорыі літаратурнага роду (Р. Уэлек, О. Уорэн, В. Кайзер, Э. Штайгер, К. Бёрк і інш.) мае месца і момант поўнага адмаўлення яе (Б. Крочэ). У савецкім літаратуразнаўстве цікавыя і арыгінальныя меркаванні аб літаратурных родах, прынцыпах падзелу славеснага мастацтва на іх былі выказаны Г. Паспелавым, В. Кожынавым, Г. Гачавым, Ю. Боравым, Я. Эльсбергам і некат. інш. вучонымі. Дарэчы, ёсць у айчыннай літаратурнай навуцы і праціўнікі родавага члянення літаратуры: у прыватнасці, такая пазіцыя характарызавала вядомага вучонага А. Бялецкага.

Літаратурны род складае сукупнасць твораў, якія з’яўляюцца блізкімі па сваёй моўнай арганізацыі і пазнаваўчай накіраванасці на аб’ект ці суб’ект альбо на сам акт мастацкага выказвання: слова альбо паказвае, малюе прадметны свет, альбо выражае стан таго, хто гаворыць, альбо, урэшце, узнаўляе працэс моўных зносін. Кожны з трох літаратурных родаў адпавядае пэўнай функцыі слова (рэпрэзентатыўнай, эматыўнай, камунікатыўнай) і распрацоўвае яе эстэтычную афарбоўку. Эпічны род ці эпас ахоплівае быццё ў яго пластычнай аб’ёмнасці, прасторава-часавай працягласці і падзейнай насычанасці. Сюжэтнасць – адна з яго галоўных прыкмет. Эпас паведамляе аб прадмеце маўлення, прадстаўляе яго. Лірыка адлюстроўвае ўнутраны свет асобы ў яго імпульсіўнасці і спантаннасці, у станаўленні і змене ўражанняў, мар, летуценняў, настрояў, асацыяцый, медытацый, рэфлексій. Асноўная прыкмета лірыкі – экспрэсіўнасць, выяўленне эмоцый таго, хто гаворыць. Драма фіксуе маўленчыя акты ў іх эмацыянальна-валявой накіраванасці і сацыяльна-псіхалагічнай характэрнасці, у іх унутранай свабодзе і знешняй абумоўленасці, г. зн. у дваістай экспрэсіўна-сюжэтнай суаднесенасці, што дазваляе некаторым вучоным бачыць у гэтым родзе зліццё рысаў эпасу і лірыкі. Драма акцэнтуе ўвагу на апелятыўным, дзейсным аспекце маўлення; слова паўстае ў творах гэтага роду ў якасці ўчынку, што здзяйсняецца ў пэўны момант разгортвання падзей.

З пералічанымі вышэй уласцівасцямі моўнай тканіны эпасу, лірыкі і драмы арганічна звязаны (і менавіта імі ў многім прадвызначаны) іншыя ўласцівасці літаратурных родаў. Гэта: па-першае, спосабы прасторава-часавай арганізацыі твораў; па-другое, своеасаблівасць выяўлення ў іх чалавека; па-трэцяе, форма прысутнасці аўтара; па-чацвёртае, характар звернутасці тэксту да чытача. Наогул у кожнага з літаратурных родаў маецца свой, толькі для яго характэрны, комплекс уласцівасцей.

Падзел літаратуры на роды не супадае з яе чляненнем на паэзію і прозу. Нярэдка ў паўсядзённым ужытку лірычныя творы атаясамліваюцца з паэзіяй, а эпічныя з прозай, што не зусім дакладна. Кожны з літаратурных родаў уключае ў сябе як творы паэтычныя (вершаваныя), так і празаічныя (невершаваныя). Так, эпас на ранніх этапах развіцця прыгожага пісьменства быў часцей за ўсё вершаваным (антычныя эпапеі, заходнеўрапейскія песні аб рыцарах-героях, усходнеславянскія быліны, гістарычныя песні і г. д.). У драматычным родзе літаратуры таксама прымяняюцца як вершы, так і проза. Ды і лірыка, пераважна вершаваная, часам бывае празаічнай («Вершы ў прозе» І. Тургенева, «Думкі ў дарозе» Я. Коласа і інш.).

Як зазначае В. Халізеў, «у тэорыі літаратурных родаў узнікаюць і больш сур’ёзныя тэрміналагічныя праблемы». Так, словы «эпічнае» («эпічнасць»), «драматычнае» («драматызм»), «лірычнае» («лірызм») абазначаюць не толькі родавыя асаблівасці твораў, але і іншыя іх уласцівасці. Эпічнасцю звычайна называюць велічна-спакойнае, нетаропкае сузіранне жыцця ў яго складанасці і шматпланавасці, шырыню погляду на свет. У сувязі з гэтым нярэдка вядуць гаворку аб г. зв. эпічным светасузіранні, што характарызуе, напрыклад, гамераўскія паэмы, а таксама шэраг твораў новай літаратуры («Ругон-Макары» Э. Заля, «Вайна і мір» Л. Талстога і некат. інш.). Эпічнасць як ідэйна-эмацыянальная настраёвасць твора можа мець месца не толькі ў эпасе, але і ў іншых літаратурных родах. Драматызмам імянуюць унутраны стан персанажа, звязаны з напружаным перажываннем, усхваляванасцю і трывогай. І, нарэшце, лірызм – гэта ўзвышаная эмацыянальнасць, якая дае аб сабе знаць у мове аўтара, апавядальніка, персанажаў. І драматызм, і лірызм, і эпічнасць могуць прысутнічаць ва ўсіх літаратурных родах. Такім чынам, эпас, лірыка і драма свабодныя ад адназначнай і жорсткай прывязанасці да эпічнасці, лірызму і драматызму.

Літаратурныя роды не аддзелены адзін ад аднаго нейкай непераадольнай сцяной. Побач з творамі, якія бясспрэчна і поўнасцю належаць аднаму з літаратурных родаў, існуюць і такія, што спалучаюць у сабе ўласцівасці і прыкметы двух літаратурных родаў. Гэта двухродавыя ці міжродавыя, ці, нарэшце, змешаныя ўтварэнні, куды адносяць ліра-эпас (прадстаўлены цэлым шэрагам відаў і жанраў, надзвычай шырока распаўсюджаных у сусветнай літаратуры), ліра-драматургію (большасць п’ес М. Метэрлінка, А. Блока), эпічную драму (Б. Брэхт сам ахарактарызоўваў свае п’есы як эпічныя). Акрамя таго, у прыгожым пісьменстве сустракаюцца творы, «якія не ў поўнай меры валодаюць уласцівасцямі эпасу, лірыкі і драмы, а то і пазбаўлены іх зусім. Іх правамоцна назваць пазародавымі формамі». Да пазародавых форм В. Халізеў адносіць нарысы (у іх увага аўтараў скіравана на знешнюю рэальнасць, што дае падставы літаратуразнаўцам адносіць нарысы да эпасу; разам з тым падзейнасць і ўласна апавядальнасць тут не адыгрываюць арганізоўваючай ролі, бо дамінуюць апісанні, падмацаваныя развагамі), літаратуру «плыні свядомасці» (у ёй пераважае не апавядальная падача падзей, а бясконцыя ланцужкі ўражанняў, успамінаў, душэўных зрухаў носьбіта мовы; прычым усё гэта паўстае хаатычным, неўпарадкаваным, і ў выніку свядомасць як бы прысвойвае і паглынае рэальны свет) і, урэшце, эсэістыку (яна ўяўляе сабой «нязмушана-свабоднае спалучэнне суміруючых паведамленняў аб адзінкавых фактах, апісанняў рэальнасці і (што асабліва важна) разважанняў аб ёй. Думкі, выказаныя ў эсэісцкай форме, як правіла, не прэтэндуюць на вычарпальную трактоўку прадмета, яны дапускаюць магчымасць зусім іншых меркаванняў. Эсэістыка мае прыцягненне да сінкрэтызму: уласна мастацкія пачаткі тут лёгка спалучаюцца з публіцыстычнымі і філасофскімі»).

1.2 Літаратурны від і жанр

Адразу ж зазначым, што ва ўжыванні тэрмінаў «від» і «жанр», якімі абазначаецца ўнутранае структурна-падпарадкавальнае і функцыянальнае чляненне твораў мастацкай літаратуры, няма пэўнага адзінства. Так, у большасці даведачных выданняў па літаратуразнаўству свярджаецца, што від з’яўляецца катэгорыяй больш агульнай у адносінах да жанру (напрыклад, раман як від і сацыяльна-бытавы раман як жанр). Разам з тым на практыцы гэтыя паняцці вельмі часта змешваюцца, атаясамліваюцца, а то і зусім палярна ўзаемазамяняюцца. Калі ж браць пад увагу частату ўжывання дадзеных тэрмінаў, то намнога, нават непараўнальна часцей, сустракаецца тэрмін «жанр», які ў сваю чаргу можа падраздзяляцца на формы, разнавіднасці і нават віды (напрыклад, жанравая форма апавядання, разнавіднасць аповесці, від рамана). Такім чынам, жанр як бы падмінае пад сябе від і ў прынцыпе замяняе яго.

Жанрам называецца «гістарычна акрэслены, адносна ўстойлівы тып мастацкай формы, дзе структура пэўных фармальных прыкмет (архітэктанічных, вобразных, моўных) выяўляе больш-менш канкрэтны мастацкі сэнс».

Жанры літаратурных твораў вылучаюцца па трох асноўных прыкметах: 1) па прыналежнасці да таго ці іншага літаратурнага роду; 2) па пераважаючай эстэтычнай якасці, якую вызначаюць вершаваная альбо празаічная форма твора, а таксама яго вядучы пафас (камічны, сатырычны, трагедыйны, элегічны ці які-небудзь інш.); 3) па аб’ёму і адпаведнай агульнай структуры твора.

Наогул любы жанр – гэта канкрэтнае адзінства пэўных асаблівасцей і ўласцівасцей формы ў яе асноўных момантах – своеасаблівай кампазіцыі, вобразнасці, мове, рытме.

Усё часцей і часцей айчынныя (у тым ліку і беларускія) літаратуразнаўцы вядуць гаворку аб жанравай форме і жанравым змесце. Так, В. Рагойша піша: «Генетычна кожная жанравая форма звязана з пэўным зместам, аднак у выніку сваёй адноснай самастойнасці яна ў працэсе літаратурнага развіцця можа «адчужацца» ад яго і выражаць новы жанравы змест». Разам з тым даследчык звяртае ўвагу на немагчымасць поўнай страты сувязей паміж формай і зместам у жанры. Менавіта гэты момант указвае на адрозненне жанру «ад віду літаратурнага, заснаванага толькі на фармальных прыкметах (архітэктанічных, моўных, рытмічных і інш.)».

Жанр з’яўляецца, як правіла, утварэннем гістарычна ўстойлівым, «цвёрдым», замацаваным у шматвяковай практыцы. «Кожны з іх – гэта не выпадковая сукупнасць рысаў, а прасякнутая дастаткова пэўным і багатым мастацкім сэнсам сістэма кампанентаў формы. Гэта форма, якая ўжо «апрадмеціла» ў сваёй архітэктоніцы, фактуры, каларыце больш ці менш канкрэтны мастацкі сэнс».

Даволі складанай з’яўляецца праблема гістарычнага развіцця жанру. З аднаго боку, жанр увесь час змяняецца, абнаўляецца, набываючы ў творчасці кожнага таленавітага пісьменніка нейкія новыя якасці і рысы. З другога боку, жанр бывае часам надзвычай устойлівым і жывучым, бо літаратура, як правіла, рэдка грэбуе ўжо выпрацаванымі і апрабаванымі формамі. Многа выпадкаў адраджэння жанру ў абноўленым выглядзе, як то, напрыклад, трагедыі ў часы класіцызму і рамантызму, навелы ў першай трэці ХІХ і ў сярэдзіне ХХ стст., і г. д.

У сувязі з развіццём жанравых форм, магчымасцю іх відазмянення і трансфармацыі В. Халізеў вылучае жанры кананічныя, «гатовыя, завершаныя, цвёрдыя формы ..., нязменна роўныя самім сабе (яркі прыклад такога жанравага ўтварэння – санет, жывы і сёння)», і жанры неканананічныя, «гнуткія, адкрытыя ўсялякім трансфармацыям, перабудовам, абнаўленням, якія, да прыкладу, элегіі ці навелы ў літаратуры Новага часу».

Разглядаючы жанры як усеагульныя формы літаратурных твораў, што надзвычай моцна вызначаюць творчасць любога пісьменніка, не трэба таксама забываць і аб індывідуальнай жанравай своеасаблівасці кожнага канкрэтнага твора. Пры аналізе творчасці любога буйнога мастака абавязкова будзе паўставаць пытанне аб спецыфіцы яго жанравых форм. Менавіта ў творчасці такіх пісьменнікаў ажыццяўляецца развіццё, якое змяняе пэўныя тыповыя рысы ўсіх жанравых форм, не даючы ім застыць, акасцянець. Адбываецца неабходны і заканамерны працэс унутранага жанравага абнаўлення.

Для кожнай літаратурнай эпохі, напрамку, нават плыні з’яўляюцца характэрнымі свае пэўныя жанры. Так, напрыклад, для класіцызму ў якасці тыповых паўстаюць трагедыя, камедыя, ода, эпічная паэма; для Асветніцтва – мяшчанская драма, сатыра, філасофская аповесць; для рамантызму – лірычная паэма, драма, элегія, балада, псіхалагічны і гістарычны раманы; і г. д. Прычым з кожнай новай эпохай у літаратуру ўключаецца ўсё больш і больш жанраў, самых розных паводле зместу, агульнай танальнасці, структурна-кампазіцыйных, моўна-выяўленчых і інш. асаблівасцей.

У працэсе свайго функцыянавання ў тую альбо іншую эпоху, гістарычны перыяд жанры могуць кананізавацца, г. зн. набываць значнасць і аўтарытэт у асяроддзі крытыкаў і чытацкай публікі, займаць самае высокае месца ў жанравай іерархіі. Кананізацыя літаратурных жанраў пачалася яшчэ ў антычнасці (меркаванні Арыстоцеля аб трагедыі і эпапеі, іх значэнні і месцы ў жыцці антычнага грамадства), затым была працягнута класіцыстамі («высокія» і «нізкія» жанры), рамантыкамі, а таксама наступнымі пакаленнямі чытацкай публікі, крытыкаў і наогул людзей, якія маюць пэўнае дачыненне да літаратуры і мастацтва. Так, В. Халізеў аб недалёкім для нас ХХ ст. піша як аб часе, калі «прадпрымаліся спробы (у рознай меры паспяховыя) кананізацыі містэрыяльнай драматургіі (канцэпцыя сімвалізму), пародыі (фармальная школа), рамана-эпапеі (эстэтыка сацыялістычнага рэалізму 1930–1940-х гадоў), а таксама раманаў Ф.М. Дастаеўскага як паліфанічных (1960–1970-я гады); у заходнееўрапейскім літаратурным жыцці – рамана «плыні свядомасці» і абсурдысцкай драматургіі трагікамічнага гучання. Даволі высокі зараз аўтарытэт міфалагічнага пачатку ў складзе раманнай прозы».

Вывучэннем эвалюцыі відаў, жанраў і іх сістэм на працягу значных гістарычных адрэзкаў часу альбо за ўвесь перыяд існавання і функцыянавання ў пэўнай нацыянальнай літаратуры ці наогул у сусветным прыгожым пісьменстве займаецца гістарычная паэтыка. Яны, г. зн. віды і жанры ў эвалюцыйным развіцці і зменах – «галоўная праблема гістарычнай паэтыкі».

2. Эпас (эпічны род). Сістэма эпічных відаў і жанраў

У эпічным (ад ст.-грэч. epos – слова, роспавесць) родзе літаратуры арганізоўваючым пачаткам твора з’яўляецца апавяданне (аповед – В. Рагойша) аб персанажах, іх лёсах, учынках, нейкіх разумовых памкненнях. Аснову эпасу складаюць падзеі, якія ўтвараюць сюжэт. Сюжэтнасць – вельмі важная асаблівасць і прыкмета эпічнага роду літаратуры. Эпічны твор уяўляе сабой ланцуг слоўных паведамленняў ці, прасцей кажучы, расповед аб тым, што адбылося раней. Апавяданне вядзецца збоку і, як правіла, мае граматычную форму мінулага часу. Для апавядальніка (апаведача – В. Рагойша) з’яўляецца характэрнай пазіцыя чалавека, які ўспамінае аб тым, што мела месца раней. Дыстанцыя паміж часам дзеяння, што адлюстроўваецца, і расповеду аб ім складае ці не самую істотную рысу эпічнай формы.

У эпічных творах апавяданне падключае да сябе і як бы «абвалаквае» выказванні дзеючых асоб – іх дыялогі і маналогі, у тым ліку і ўнутраныя. Паміж гэтымі моўнымі пластамі ідзе несупынны працэс актыўнага ўзаемадзеяння: тлумачэння, дапаўнення і карэкціроўкі.

Творы эпічнага роду спаўна выкарыстоўваюць арсенал мастацка-выяўленчых сродкаў, даступных літаратуры, нязмушана і свабодна адлюстроўваючы рэальнасць у часе і прасторы. Пры гэтым яны практычна не ведаюць абмежаванняў у аб’ёме тэксту. Эпічны род уключае ў сябе як кароткія апавяданні, так і шматтомныя раманы-эпапеі.

Эпічны твор можа «ўвабраць» у сябе такую колькасць характараў, абставін, падзей, лёсаў, дэталей, якая з’яўляецца недаступнай не толькі творам двух астатніх літаратурных родаў (лірыцы і драме), але і наогул якому-небудзь іншаму віду мастацтва. Пры гэтым апавядальная форма садзейнічае найглыбейшаму пранікненню ва ўнутраны свет чалавека. З яе дапамогай усебакова абмалёўваюцца характары складаныя, шматсастаўныя, незавершаныя і супярэчлівыя, якія знаходзяцца ў руху, станаўленні і развіцці. Зразумела, што каласальныя магчымасці мастацкага ўзнаўлення жыцця эпасам выкарыстоўваюцца не заўсёды, аднак са словам «эпас» звязана ўяўленне аб адлюстраванні рэчаіснасці і ўнутранага свету чалавека ва ўсебаковасці, цэласнасці і паўнаце.

Эпас валодае разнастайнымі спосабамі моўна-мастацкага выяўлення (апісанне, маналог, дыялог, аўтарская мова і мова персанажаў, няўласна-простая мова), а таксама шматлікімі сродкамі стварэння вобраза (учынкі і дзеянні персанажа, прамая аўтарская характарыстыка, раскрыццё характараў праз мову, гаворачыя імёны і прозвішчы, партрэт, пейзаж, інтэр’ер і інш.).

Эпічныя творы пішуцца, як правіла, прозай, але сустракаюцца таксама і вершаваныя эпічныя рэчы (старажытныя эпічныя паэмы, літаратурныя казкі і інш.).

Эпас выпрацаваў сваю сістэму відавых і жанравых форм, найбольш распаўсюджанымі ў якой з’яўляюцца раман, аповесць і апавяданне. Акрамя таго, да эпічнага роду адносяць навелу, нарыс, памфлет, гумарэску (усе іх В. Рагойша лічыць жанравымі разнавіднасцямі апавядання), а таксама празаічны абразок, фельетон, казку (вядома, літаратурную, а не фальклорную; як, дарэчы, і ўсе наступныя жанры, што прыводзяцца намі ў якасці эпічных), анекдот, легенду, паданне і некат. інш.

Раман (франц. roman – твор, напісаны на раманскіх мовах) – самы буйны від літаратурнага эпасу. У ім «шырока ахоплены істотныя жыццёвыя з’явы пэўнага сацыяльнага асяроддзя, нацыі і эпохі, паказаны шматлікія характары ў іх развіцці, псіхалагічнай напоўненасці, створаны разнастайныя бытавыя малюнкі. Шматлікасць галоўных і пабочных сюжэтных ліній, якія існуюць паралельна і перакрыжоўваюцца, неабмежаванасць у часе і прасторы, вялікая колькасць дзейных асоб рознага кшталту (станоўчых і адмоўных), наяўнасць пазасюжэтных элементаў (аўтарскія адступленні, устаўныя эпізоды, пейзажы, інтэр’еры, абрамленні) – усё гэта дае магчымасць раману стаць самым ёмістым, сінтэтычным відам сучаснай літаратуры, эпасам нашага часу. Па здабытках рамана можна меркаваць пра ўзровень развіцця нацыянальнай літаратуры ўвогуле». Раман мае даволі працяглую і багатую гісторыю свайго станаўлення і развіцця ў сусветнай літаратуры: яго вытокі ляжаць яшчэ ў антычнасці, у І ст. да н. э. («Дафніс і Хлоя» Лонга, «Залаты асёл» Апулея); затым раман праходзіць цэлы шэраг этапаў, вяршынным сярод якіх з’яўляецца, несумненна, перыяд росквіту рэалістычнай яго разнавіднасці ў ХІХ ст. (творы А. Стэндаля, А. Бальзака, Ч. Дзікенса, Л. Талстога, Ф. Дастаеўскага і інш. пісьменнікаў). Немалыя здабыткі раманнай прозы і ў беларускай літаратуры (творы М. Гарэцкага, М. Зарэцкага, К. Чорнага, Я. Брыля, І. Мележа, І. Шамякіна, І. Навуменкі, У. Караткевіча, І. Чыгрынава і цэлага шэрагу інш. аўтараў). Надзвычай шырокая ўласна жанравая палітра рамана (сацыяльна-бытавы, сацыяльна-псіхалагічны, гістарычны, прыгодніцкі, палітычны, сатырычны, фантастычны, раман-утопія і г. д.). На аснове рамана ўзнікла эпапея (раман-эпапея) – твор, у якім на шырокім фоне ўзнаўляюцца і асэнсоўваюцца надзвычай важныя, лёсавызначальныя падзеі для жыцця пэўнага народа, нацыі, краіны (класічнымі прыкладамі рамана-эпапеі з’яўляюцца «Вайна і мір» Л. Талстога, «Ціхі Дон» М. Шолахава; у беларускай літаратуры эпапейны характар мае ў многіх сваіх момантах «Палеская хроніка» І. Мележа»). Аб’яднаныя агульнымі героямі і адзінай думкай, раманы могуць утвараць цэлыя цыклы (шматтомная эпапея «Ругон-Макары» Э. Заля, тэтралогія на тэму заходнебеларускага жыцця В. Адамчыка, ваенна-партызанская пенталогія І. Чыгрынава і інш.).

Аповесць прадстаўляе сярэднюю форму ў эпічным родзе літаратуры. У ёй звычайна прысутнічае адна сюжэтная лінія, у выніку чаго, у параўнанні з раманам, мае месца значна меншы ахоп жыццёвых падзей, сітуацый. Як і раман, аповесць надзвычай разгалінаваная ў сваіх канкрэтных жанравых выяўленнях. Аповесцей надзвычай шмат у сусветнай літаратуры, бо яны, як правіла, абавязковыя ў творчасці любога больш-менш значнага пісьменніка-празаіка. На Беларусі аповесці (як свае, уласныя, так і запазычаныя, перакладныя) з’явіліся вельмі даўно (нагадаем летапісную «Аповесць мінулых часоў», агіяграфічную «Жыціе Ефрасінні Полацкай», сацыяльна-бытавую «Аповесць пра Баву», рыцарскую «Александрыя» і інш.). Новая беларуская літаратурная аповесць вядзе свой адлік з пачатку ХХ ст. («Бацькава воля» Ц. Гартнага, «Антон» М. Гарэцкага, «У палескай глушы» і «У глыбі Палесся» Я. Коласа, «Лявон Бушмар» К. Чорнага і інш.). Найбольш значны ўклад у развіццё беларускай аповесці другой паловы ХХ ст. унеслі такія пісьменнікі, як Я. Брыль, В. Быкаў, І. Пташнікаў, І. Шамякін, І. Мележ, І. Навуменка, У. Караткевіч, А. Асіпенка, А. Васілевіч, А. Кудравец, А. Жук, Г. Далідовіч, В. Казько, В. Іпатава і цэлы шэраг інш. аўтараў.

Апавяданне (альбо малая форма ў эпічным родзе літаратуры) уяўляе сабой невялікі твор, у якім расказваецца, як правіла, пра нейкі адзін вызначальны выпадак у жыцці чалавека. У апавяданні адна сюжэтная лінія з абмежаванай колькасцю дзеючых асоб, характары якіх ужо дастаткова сфарміраваныя. Апісанні ў апавяданні, як правіла, адсутнічаюць, а калі і маюць усё-такі месца, дык характарызуюцца пры гэтым надзвычайнай сцісласцю. Свае вытокі літаратурнае апавяданне вядзе з малых фальклорных жанраў: казак, легенд, паданняў і г. д. Жанравымі разнавіднасцямі апавядання, паводле В. Рагойшы і шэрагу інш. вучоных, з’яўляюцца, як ужо адзначалася вышэй, навела (апавяданне з напружаным, драматычным дзеяннем, лаканічным паказам не столькі знешніх падзей, колькі перажыванняў і настрою персанажаў, нечаканым фіналам – «Бунт» Я. Коласа, «Пяць лыжак заціркі» З. Бядулі і інш.), нарыс (мастацка-дакументальнае апавяданне з сапраўднымі падзеямі ў цэнтры і рэальнымі персанажамі, што выступаюць пад сваімі прозвішчамі – «Званы ў прадоннях азёр» У. Караткевіча, «Дзівасіл» В. Палтаран і інш.), памфлет (вострасатырычнае дакументальна-мастацкае апавяданне, як правіла, на сацыяльна-палітычную праблематыку – «Горад жоўтага д’ябла» М. Горкага, «Берлінскі анучнік» К. Чорнага і інш.), гумарэска (невялічкае гумарыстычнае апавяданне – «Дзядзіна» Ф. Багушэвіча, «Сацыяліст» Я. Коласа і інш.). Пачынальнікам празаічнага апавядання ў новай беларускай літаратуры выступіў Ф. Багушэвіч («Палясоўшчык», «Тралялёначка» і інш.). Услед за ім дадзены від і жанр развівалі ў пачатку ХХ ст. К. Каганец, Цётка, Ядвігін Ш., Я. Колас, З. Бядуля, У. Галубок, М. Гарэцкі і інш., а ў савецкі час – К. Чорны, М. Лынькоў, Я. Скрыган, Я. Брыль, В. Быкаў, М. Стральцоў, У. Караткевіч, В. Адамчык, Б. Сачанка і цэлы шэраг інш. аўтараў.

Побач з літаратурным эпасам вучоныя вылучаюць у складзе сусветнага прыгожага пісьменства народна-гераічны эпас. Самы буйны і ранні прадстаўнік твораў народна-гераічнага эпасу – эпапея (ад ст.-грэч. epopoiï, ад épos – слова, апавяданне і poiéö – ствараю). Эпапея ў многім дала штуршок развіццю эпасу літаратурнага. У эпапеі выявіліся асноўныя прыкметы народна-гераічнага эпасу, а менавіта: міфалагізм, выключнасць персанажаў і іх учынкаў, наяўнасць высокай ідэі, надзвычай спакойная, нетаропкая манера апавядання. Эпапеі адлюстроўвалі важныя праблемы жыцця старажытных народаў, і ў першую чаргу барацьбу са знешнімі ворагамі-захопнікамі. Эпапеі мелі, як правіла, вершаваную форму і бытавалі першапачаткова ў вусным выглядзе (у перадачы паэтаў-выканаўцаў – аэдаў, рапсодаў, бардаў і інш.), а затым былі зафіксаваны ў пісьме. Амаль кожны народ стварыў свае ўласныя эпапеі і стагоддзямі захоўваў іх у калектыўнай памяці. Найбольш вядомымі эпапеямі ў сусветнай культурнай гісторыі з’яўляюцца шумера-акадскі «Сказ аб Гільгамешы», індыйскія «Махабхарата» і «Рамаяна», грэчаскія «Іліяда» і «Адысея», іспанская «Песня аб Сідзе», французская «Песня аб Раландзе», нямецкая «Песня аб Нібелунгах». Усходнеславянскі (у тым ліку і беларускі) народна-гераічны эпас прадстаўлены творамі, значна меншымі па памеру, у параўнанні з прыведзенымі вышэй, аднак таксама напісанымі ў адпаведнай манеры. Гэта быліны («Ілля Мурамец» і інш.), казкі (іх надзвычай шмат), паданні пра асілкаў («Кірыл Кажамяка» і інш.) і г. д.

3. Драма (драматычны род). Сістэма драматычных відаў і жанраў

эпічны лірычны драматычны род

Творы драматычнага роду (ад ст.-грэч. drama – дзеянне) узнаўляюць (як, дарэчы, і эпічныя) падзеі, учынкі герояў, іх узаемаадносіны. Аднак разгорнутае апавядальна-апісальнае адлюстраванне ў драме адсутнічае. Уласна аўтарская мова, якую складаюць спісы (пералік) дзеючых асоб (часам з кароткімі характарыстыкамі), вызначэнне часу і месца дзеяння, апісанне сцэнічнай абстаноўкі ў пачатку актаў і з’яў, каментарыі да рэплік герояў і ўказанні на іх рухі, жэсты, міміку, інтанацыі (г. зв. рэмаркі), тут выконвае дапаможную ролю і з’яўляецца эпізадычнай. Асноўны тэкст п’есы складае плынь выказванняў персанажаў, іх рэплік і маналогаў. Дзеянне ў ёй разгортваецца сваімі сіламі, характары раскрываюцца ў непасрэдных сутыкненнях, без аўтарскага падштурхоўвання.

Адсюль некаторая абмежаванасць мастацкіх магчымасцей драмы. Пісьменнік-драматург карыстаецца толькі часткай тых выяўленчых сродкаў, якія з’яўляюцца даступнымі празаіку. І характары дзеючых асоб раскрываюцца ў драме з меншай свабодай і паўнатой, чым у эпасе. Пры гэтым драматургі, у адрозненне ад аўтараў эпічных твораў, вымушаны абмяжоўвацца тым аб’ёмам слоўнага тэксту, які патрабуе тэатральнае мастацтва. Час адлюстроўваемага ў драме дзеяння павінен укласціся ў строгія рамкі часу сцэнічнага.

Разам з тым у аўтара п’есы ёсць сур’ёзныя перавагі перад стваральнікамі эпічных рэчаў. Адзін момант у драме цесна прымыкае да другога, суседняга. Падзеі тут не сціскаюцца і не расцягваюцца. Акрамя таго, яны адлюстроўваюцца ў цяперашнім часе. Усё гэта стварае эфект максімальнай праўдападобнасці, набліжанасці да рэальнага жыцця. Ёсць, праўда, у драме ў сувязі з яе тэатральнай прыналежнасцю імкненне да знешняй эфектнасці, гіпербалізацыі. Аднак яно ўсё-такі не павінна пераходзіць пэўную мяжу.

Для драмы характэрны дынамізм, павышаная канцэнтрацыя дзеяння, якое ад завязкі і да кульмінацыі няўхільна нарастае і ўскладняецца, набывае ўсё большую змястоўнасць, захопліваючы ў сваю арбіту новых персанажаў.

Драма мае, як правіла, востры напружаны сюжэт. Вельмі важная (калі не выключная) роля адводзіцца ў ёй канфлікту. Наогул без моцнага і жыццёвага ў сваёй аснове (а не надуманага) канфлікту ўявіць драматычны твор практычна немагчыма.

Вельмі важная асаблівасць і якасць твораў драматычнага роду – наяўнасць у іх выразнай, каларытнай і разам з тым лаканічнай мовы персанажаў.

Мы ўжо гаварылі крыху вышэй аб цеснай прывязцы драмы да тэатра, сцэны. Пераважная большасць п’ес якраз і ствараецца для сцэны і з улікам сцэны. Разам з тым у складзе драматычнага роду ёсць творы, напісаныя з першаснай устаноўкай на чытацкае ўспрыманне (гэта, дарэчы, не выключае магчымасць іх сцэнічнага ўвасаблення пры адпаведных рэжысёрскіх захадах і майстэрстве). Гэта Lesedrama (драма для чытання ў перакладзе з нямецкай мовы). Да яе можна аднесці «Фауста» І. Гётэ, драматычныя творы Дж. Байрана, маленькія трагедыі А. Пушкіна, некаторыя з твораў «дзвінскага цыклу» М. Гарэцкага («Жартаўлівы Пісарэвіч», «Жалобная камедыя»), аднаактоўкі заходнебеларускага літаратара Ю. Ружанца «Першыя ластаўкі» і «Зорка-ідэя» і інш.

Драматычны род выпрацаваў сваю ўласную відавую і жанравую сістэму. У ім вылучаюцца тры асноўныя відавыя групы – камедыйная, трагедыйная і ўласна драматычная, кожная з якіх прадстаўлена цэлым шэрагам жанраў.

Самай распаўсюджанай і, бадай, самай старажытнай паводле паходжання выступае ў драматычным родзе камедыя – п’еса, у якой паказваюцца камічныя падзеі і з’явы, высмейваецца негатыўнае ў жыцці. У кожнага з народаў на ранніх этапах развіцця літаратуры і тэатральна-сцэнічнага мастацтва ўзнікалі свае ўласныя камедыйныя творы – невялічкія п’ескі-сцэнкі, якія разыгрываліся на кірмашах, ігрышчах, святах і г. д. Літаратурная ж еўрапейская і сусветная камедыя адштурхоўваецца ад антычнасці, у прыватнасці, ад Старажытнай Грэцыі (творы Арыстафана, V ст. да н. э.). Істотны ўклад у сусветную камедыяграфію ўнеслі такія аўтары, як Ж. Мальер, У. Шэкспір, Лопе дэ Вега, Б. Шоу і інш. Беларуская літаратурная камедыя пачала станавіцца на рубяжы ХVІІ– ХVІІІ стст. на аснове як запазычаных (інтэрмедыі школьнага тэатра), так і сваіх уласных (камедыйна-сатырычныя сцэнкі народнага, у тым ліку і батлейкавага тэатра) узораў. У прынцыпе з уласна камедыі і пачалася беларуская драматургія. Здабыткі беларускай камедыяграфіі звязаны ў першую чаргу з дзейнасцю В. Дуніна-Марцінкевіча, К. Каганца, Я. Купалы, Л. Родзевіча, У. Галубка, Ф. Аляхновіча, К. Крапівы, А. Макаёнка, М. Матукоўскага, А. Петрашкевіча, А. Дзялендзіка.

Паводле ступені пранікнення драматургамі ва ўнутраную сутнасць персанажаў і асаблівасцей мастацкага ўзнаўлення камічнага ў творах вылучаюць камедыю становішчаў і камедыю характараў.

У жанравым плане камедыя дзеліцца на цэлы шэраг разнавіднасцей: сатырычную, лірычную, сацыяльна-бытавую, фантастычную і г. д. Існуюць у камедыйнай групе і ўстойлівыя формы. Гэта вадэвіль (як правіла, невялікі, аднаактовы твор, заснаваны на анекдатычнай, кур’ёзнай калізіі, у якім асноўнае дзеянне спалучаецца з музыкай, песнямі-куплетамі і танцамі) і фарс (таксама невялікі твор, блізкі да вадэвіля па сваёй агульнай танальнасці, аднак з даволі яскрава выражанай карыкатурнасцю вобразаў, выкарыстаннем грубай насмешкі, зніжанай лексікі, а часам і фрывольнасцей). Даволі часта гэтыя два жанры ў творчай практыцы пісьменнікаў зліваюцца, аб'ядноўваюцца, утвараючы ў выніку адно сінтэтычнае цэлае («Пінская шляхта» В. Дуніна-Марцінкевіча).

Трагедыя – драматычны твор, сюжэт якога засноўваецца на канфлікце незвычайнай вастрыні і напружанасці. Падзеі ў трагедыі заканчваюцца ці смерцю галоўнага героя (герояў), ці непапраўнымі стратамі ў яго жыцці. У змесце трагедыі заўсёды прысутнічае элемент узвышанага, гераічнага. На падзейным полі п’есы-трагедыі сутыкаюцца моцныя характары, асобы выключныя, высакародныя, у душах якіх даволі часта ідзе складаная ўнутраная барацьба паміж страсцю і доўгам, памкненнямі сэрца і розумам. У трагедыях ставяцца, як правіла, пытанні агульначалавечага значэння, насычаныя глыбокім філасофскім сэнсам. Вытокі еўрапейскай і сусветнай трагедыі знаходзяцца ў літаратуры Старажытнай Грэцыі (п’есы Эсхіла, Сафокла, Еўрыпіда). Значны ўклад у развіццё жанру трагедыі ўнеслі У. Шэкспір, П. Карнель, Ж. Расін, В. Гюго, А. Пушкін. Трагедыйныя элементы і матывы прысутнічаюць у такіх творах беларускіх драматургаў, як «Раскіданае гняздо» Я. Купалы, «Блуднікі» і «Пакрыўджаныя» Л. Родзевіча, «Антон» М. Гарэцкага, «Брэсцкая крэпасць» К. Губарэвіча, «Маці Урагану» У. Караткевіча і некат. інш.

Драма – трэцяя відавая група ў драматычным родзе. Спецыфіка драмы як віду і жанру ў тым, што аб’ектам адлюстравання ў ёй становяцца тыя з’явы, падзеі і асобы, якія не валодаюць нейкай незвычайнасцю, выключнасцю, але разам з тым пэўным чынам вылучаюцца з агульнай будзённай жыццёвай плыні. Як самастойны від і жанр драма склалася ў ХVІІІ ст. у творчасці еўрапейскіх пісьменнікаў-асветнікаў (мяшчанская драма). Асаблівы ўклад у развіццё драмы ўнеслі М. Астроўскі, А. Чэхаў, М. Горкі, Г. Ібсан, а на Беларусі – Я. Купала, К. Каганец, Л. Родзевіч, У. Галубок, М. Грамыка, Е. Міровіч, К. Крапіва, А. Петрашкевіч, А. Дзялендзік, І. Чыгрынаў, А. Дудараў. Жанравая палітра драмы даволі разнастайная: вылучаюцца драмы сацыяльна-бытавыя, псіхалагічныя, гістарычныя, палітычныя, гераічныя, філасофскія і інш. Цікавай і своеасаблівай разнавіднасцю драмы з’яўляецца меладрама – твор, які характарызуецца павышанай эмацыянальнасцю ў падачы і асэнсаванні матэрыялу, узбуйненасцю і рэзкім супрацьпастаўленнем дабра і зла, гіпербалізаваным паказам страсцей, адкрытай маральна-дыдактычнай тэндэнцыйнасцю.

На памежжы трагедыі і камедыі ўзнікла трагікамедыя – твор, заснаваны на трагічных калізіях, але з наяўнасцю выразнага камізму ў іх мастацкім асэнсаванні. «Трагікамедыя не прымае максімалісцкіх этычных пастулатаў трагедыі, адрозніваючыся разам з тым ад камедыі большай строгасцю маральных вывадаў, маштабнасцю ідэйных абагульненняў». Адным з першых у еўрапейскай літаратуры да жанру трагікамедыі звярнуўся Лопе дэ Вега («Авечая крыніца» і інш.). Можна з упэўненасцю гаварыць аб вытоках уласнабеларускай трагікамедыі ў такіх творах, як «Тутэйшыя» Я. Купалы і «Жартаўлівы Пісарэвіч» М. Гарэцкага. Надзвычай вялікі ўклад у распрацоўку жанру трагікамедыі ўнёс А. Макаёнак («Трыбунал», «Зацюканы апостал», «Пагарэльцы» і інш.).

Драматычны род літаратуры (як, дарэчы, і астатнія два роды – эпас і лірыка) утрымлівае ў сваім складзе надзвычай вялікую колькасць твораў малой формы. Разам з тым малая драматычная форма валодае, у параўнанні з такімі ж формамі ў іншых родах літаратуры, цэлым шэрагам адметных рысаў. Па-першае, яна надзвычай разгалінаваная і прадстаўлена цэлым кангламератам відаў і жанраў. Так, яе ўтвараюць нацыянальна-эпахальныя жанры, якія ўзніклі ў пэўны гістарычны (як правіла, ранні) перыяд у асобных нацыянальных літаратурах і культурах. Сюды можна аднесці старажытнагрэчаскі мім, старажытнарымскую атэлану, іспанскі і партугальскі аўта і пасас, французскі саці і міракль, нямецкі фастнахтшпіль, англійскую інтэрлюдыю, японскія кёгэн, індыйскую эканкі, беларускія жарт і абразок, а таксама цэлы шэраг іншых жанраў у літаратурах і культурах свету. Другую групу складаюць міжнародныя ці інтэрнацыянальныя жанры, да якіх адносяцца інтэрмедыя, вадэвіль (ёсць нямала і шматактовых вадэвіляў, аднак усё-такі пераважная большасць іх грунтуецца на выкарыстанні малой формы), фарс, скетч. Трэцяя група твораў малой формы ў драматургіі ўтворана не ўласна жанрамі ў іх строгім значэнні, а відамі. Многія (у тым ліку і вядомыя, слынныя) пісьменнікі-драматургі свету даволі часта звярталіся і працягваюць звяртацца ў сваёй творчасці да напісання малых камедый, трагедый, уласна драм, трагікамедый і г. д., прычым на самую розную праблематыку і ў самым розным жанрава-стылістычным накірунку (лірычным, гераічным, філасофскім, сатырычным і г. д.). Унутраная, фармальная спецыфіка малой драматычнай формы заключаецца ў надзвычайнай лаканічнасці і сцісласці сюжэта, а таксама ў гранічнай скандэнсаванасці выяўленчых сродкаў. Да малой драматычнай формы звярталіся ў сваёй творчасці многія слынныя майстры літаратуры: П. Кальдэрон, Лопэ дэ Вега, К. Гальдоні, Б. Шоу, О. Уальд, Д. Галсуорсі, Ш. О’Кэйсі, П. Мэрымэ, Э. Скрыб, Э. Заля, Гі дэ Мапасан, С. Цвэйг, М. Метэрлінк, І. Вайновіч, А. Фрэдра, Б. Харышчандра, Б. Брэхт, Ш. Дэскон, Х. Лавінэску, Ю. О’Ніл, А. Пушкін, М. Гогаль, Л. Талстой, І. Тургенеў, М. Някрасаў, А. Чэхаў, Л. Андрэеў, А. Блок, В. Брусаў, М. Горкі, А. Купрын, І. Франко, Л. Украінка і інш. Многія творы малой драматычнай формы сталі беларускай нацыянальнай класікай («Пінская шляхта» В. Дуніна-Марцінкевіча, «Модны шляхцюк» К. Каганца, «Прымакі» Я. Купалы», «Суд» і «Пісаравы імяніны» У. Галубка, «Збянтэжаны Саўка», «Пасланец» і «Конскі партрэт» Л. Родзевіча, «Чорт і баба» Ф. Аляхновіча, «Жартаўлівы Пісарэвіч» М. Гарэцкага і інш.). У прынцыпе на грунце малой формы вырасла беларуская драматургія, як, дарэчы, і нацыянальнае тэатральна-сцэнічнае мастацтва.

4. Лірыка (лірычны род). Сістэма лірычных відаў і жанраў

У лірыцы (ад ст.-грэч. liricós – той, хто спявае пад гукі ліры; музычны, хвалюючы) на першы план выступае ўнутраны свет чалавека, стан яго свядомасці: эмацыянальна афарбаваныя развагі, разумовыя імпульсы, душэўныя памкненні, перажыванні, пачуцці. Калі ў лірычным творы і абазначаецца які-небудзь падзейны рад, дык надзвычай скупа, без дэталізацыі. Прадмет адлюстравання ў лірыцы – суб’ектыўнае. Разам з тым яно заўсёды мае якасць згустку, квінтэсенцыі душэўнага вопыту чалавека. Вельмі важная прыкмета лірыкі, ва ўсякім разе, пераважнай большасці яе твораў – экспрэсіўнасць, якая выяўляецца і праз падбор слоў, і праз сінтаксічныя канструкцыі, іншасказанні, і, галоўнае, праз фанетыка-рытмічную пабудову тэксту. Экспрэсіўнасць лірыкі надзвычай моцна працуе на такую яшчэ адну яе якасць, як сугестыўнасць, што ўказвае на наяўнасць у творах максімальнай унушаючай, заражаючай сілы, здольнай заставіць чытача пранікнуцца ўсім тым, чым жыве аўтар, адчуць і яшчэ раз перажыць гэта як нешта сваё, уласнае, глыбока асабістае.

Носьбіта перажывання, выражанага ў лірычным творы, прынята, з лёгкай рукі Ю. Тынянава, імянаваць лірычным героем. У залежнасці ад ступені праецыравання адлюстраванага ў творы на духоўна-біяграфічны вопыт аўтара лірыку дзеляць на аўтапсіхалагічную і ролевую. Наогул жа неабходна памятаць, што поўнасцю атаясамліваць аўтара і лірычнага героя не трэба. Па-першае, не трэба забываць аб творчым вымысле (фантазіі) як абавязковым складніку мастацкай творчасці. Па-другое, лірыка не проста ўзнаўляе пачуцці аўтара, яна іх трансфармуе, узбагачае, узвышае.

Відавая і жанравая сістэма лірыкі надзвычай разгалінаваная. Хоць і бытуе ў літаратуры жанр лірычнай паэмы, які ўзнаўляе перажыванні ў іх шматпланавасці («Яна і я» Я. Купалы, «Паэма без героя» Г. Ахматавай і інш.), лірыка выяўляе сябе ўсё-такі галоўным чынам у малой форме. Самымі распаўсюджанымі відамі лірыкі, у тым ліку і сучаснай, з’яўляюцца верш і песня, вытокі якіх ляжаць у фальклоры. Еўрапейская літаратурная традыцыя, з адштурхоўваннем яшчэ ад антычнасці, выпрацавала таксама такія віды і жанры лірычных твораў, як гімн, ода, элегія, эпіграма, эпітафія, эпіталама, раманс, мадрыгал, пасланне, санет, тэрцыны, рандо, рандэль, трыялет, актава і інш. Апошнія шэсць з прыведзеных намі жанраў лірыкі адносяцца да разраду ўстойлівых альбо цвёрдых форм. Многія з класічных лірычных жанраў да сённяшняга часу ўжываюцца ў паэтычнай творчасці.

Аналізаваць і рабіць спробы класіфікацыі і сістэматызацыі лірыкі пры такой яе надзвычай моцнай відавай і жанравай размаітасці даволі складана. Таму ў апошні час даследчыкі літаратуры усё больш і больш звяртаюцца ў дадзеным плане да тэматычнага прынцыпу. У залежнасці ад канкрэтнага зместу твораў адрозніваюць лірыку грамадзянскую (патрыятычная выступае пры гэтым як адна з яе разнавіднасцей), філасофскую (не зусім тоесная ёй, але надзвычай блізкая да філасофскай лірыка роздуму альбо медытатыўная лірыка), інтымную альбо любоўную, пейзажную і і некат. інш.

5. Ліра-эпас як адно з буйнейшых міжродавых утварэнняў, сістэма ліра-эпічных відаў і жанраў

Спецыфіка ліра-эпасу ў тым, што ён спалучае і сінтэзуе ў творах адзнакі і прыкметы лірыкі і эпасу. Сюжэтнае апавяданне аб падзеях у такіх творах спалучаецца з эмацыянальна-медытатыўнымі выказваннямі апавядальніка, якія ствараюць вобраз лірычнага «я» альбо лірычнага героя.

Самымі распаўсюджанымі і характэрнымі відамі і жанрамі ліра-эпасу з’яўляюцца паэма і балада.

Паэма (гаворка ідзе менавіта аб класічнай паэме) уяўляе сабой даволі вялікі (аб’ёмны) вершаваны твор, у якім закранаюцца і адлюстроўваюцца важныя праблемы рэчаіснасці, пададзеныя, як правіла, на значным сацыяльна-гістарычным фоне. У адрозненне ад вершаваных рамана і аповесці ў паэме адсутнічаюць падрабязныя апісанні; яе аўтары стараюцца ўзняцца над паўсядзённасцю і адшукаць у жыцці ўзвышана-гераічнае. Акрамя таго, паэма выяўляе імкненне да філасофска-гістарычнага асэнсавання падзей. Адпаведна, што гэта накладвае адбітак на сюжэтна-кампазіцыйныя і стылёвыя адзнакі твора. Самыя глыбокія вытокі паэмы ляжаць у фальклоры, а таксама ў не надта далёка адышоўшых ад яго творах народна-гераічнага эпасу. Еўрапейская літаратурная паэма вядзе свой адлік з антычнасці («Энеіда» Вергілія). Найвышэйшы ўздым паэма як жанр перажыла ў ХІХ ст., у эпоху рамантызму, калі тварылі Дж. Байран, А. Пушкін, М. Лермантаў, А. Міцкевіч і цэлы шэраг інш. паэтаў. Пераважная большасць даследчыкаў правамоцна ўказвае на «Песню пра зубра» М. Гусоўскага як на твор, які паклаў пачатак развіццю жанру паэмы на Беларусі. У новай беларускай літаратуры на пачатковым этапе яе развіцця выдатныя ўзоры паэмы пакінулі пасля сябе аўтары «Энеіды навыварат» і «Тараса на Парнасе», а таксама Я. Купала, Я. Колас. Іх традыцыі плённа працягнулі і ўзбагацілі крыху пазней П. Трус, М. Чарот, У. Дубоўка, А. Куляшоў, М. Танк, П. Панчанка, П. Броўка, Н. Гілевіч, Л. Геніюш і цэлы шэраг інш. паэтаў.

Балада характарызуецца распрацоўкай драматычна-напружанага сюжэта фантастычна-казачнага, легендарна-гістарычнага ці гераічнага зместу. Вытокі еўрапейскай літаратурнай балады ляжаць у творчасці Р. Бёрнса, С. Кольрыджа, І. Гётэ, Ф. Шылера, Г. Гейнэ, В. Жукоўскага, А. Пушкіна, М. Лермантава, А. Міцкевіча. Пачынальнікамі беларускай балады лічацца В. Дунін-Марцінкевіч («Травіца брат-сястрыца»), Ф. Багушэвіч («Хцівец і скарб на святога Яна»), Я. Купала («Забытая карчма»), А. Гарун («Варажба»), З. Бядуля («У калядную ноч»). Іх традыцыі працягнулі і ўзбагацілі П. Трус, А. Дудар, А. Куляшоў, М. Танк, П. Броўка, П. Панчанка, А. Вялюгін, Н. Гілевіч, Я. Сіпакоў, А. Лойка і інш.

Шэрагам даследчыкаў да ліра-эпічных відаў і жанраў адносяцца таксама байка (невялікі, звычайна вершаваны, алегарычны твор павучальна-гумарыстычнага ці сатырычнага характару, чалавечае жыццё ў якім адлюстроўваецца, як правіла, праз вобразы жывёл, раслін, рэчаў), вершаваная аповесць і вершаванае апавяданне (дадзеныя жанры, у адрозненне ад паэмы, маюць яскрава выражаную ўстаноўку на апавядальнасць, падзейнасць; пэўнымі ўзорамі іх можна лічыць «Гапон», «Вечарніцы», «Купала» і інш. вершаваныя рэчы В. Дуніна-Марцінкевіча) і раман у вершах (вялікі вершаваны твор, у якім шырока ахопліваюцца істотныя жыццёвыя падзеі пэўнага сацыяльнага асяроддзя, нацыі, эпохі, паказваюцца характары ў іх развіцці, псіхалагічнай напоўненасці; раман у вершах даволі шырока ўзнаўляе бытавыя малюнкі; у дадзеным жанры шмат лірычных адступленняў, у якіх закранаюцца многія важныя пытанні чалавечага жыцця; змацоўвае раман у вершах, сплятае ў адзінае цэлае яго сюжэт фігура галоўнага героя – Дон Жуана і Яўгена Анегіна ў аднайменных творах Дж. Байрана і А. Пушкіна, С. Вячоркі ў «Родных дзецях» Н. Гілевіча).

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ

1. Адамович А.М. Горизонты белорусской прозы / Адамович А.М. – М., 1974.

2. Алексеев В.А. Русский советский очерк / Алексеев В.А. – Л., 1980.

3. Андреев А.Н. Проза как язык культуры // Куляшоўскія чытанні. Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі «Творчасць А. Куляшова і адукацыйна-асветніцкія праблемы сучаснасці», 6–7 лютага 2002 г.– Магілёў, 2002.

4. Беларуская савецкая проза: Раман і аповесць.– Мн., 1971.

5. Богданов В.А. Роман // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.– М., 1987.

6. Введение в литературоведение / Под. ред. Г.Н. Поспелова.– 2-е изд., доп.– М., 1983.

7. Волков И.Ф. Теория литературы / Волков И.Ф. – М., 1995.

8. Гачев Г.Д. Содержательность художественных форм. Эпос. Лирика. Театр.– М., 1968.

9. Гуляев Н.А. Теория литературы / Гуляев Н.А. – М., 1985.

10. Декс П. Семь веков романа / Декс П. – М., 1962.

11. Дзюбайла П.К. Беларускі раман / Дзюбайла П.К. – Мн., 1984.

12. Дзюбайла П.К. Раман // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т.– Мн., 1987.– Т. 4.

13. Днепров В. Черты романа ХХ века.– М.–Л., 1965.

14. Жирмунский В.М. Народный героический эпос / Жирмунский В.М. – М.–Л., 1962.

15. Журбина Е. Искусство очерка / Журбина Е. – М., 1957.

16. История русского советского романа.– М.–Л., 1965.– Кн. 1–2.

17. Каваленка В.А., Мушынскі М.І., Яскевіч А.С. Шляхі развіцця беларускай савецкай прозы: Агульны рух і галоўныя тэндэнцыі.– Мн., 1972.

18. Кожинов В.В. Повесть // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.– М., 1987.

19. Лазарук М.А., Ленсу А.Я. Уводзіны ў літаратуразнаўства.– 2-е выд., дапрац. і дап.– Мн., 1982.

20. Мелетинский Е.М. Эпос // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.– М., 1987.

21. Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.– М., 2000.

22. Поспелов Г.Н. Теория литературы / Поспелов Г.Н. – М., 1978.

23. Поспелов Г.Н. Рассказ // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.– М., 1987.

24. Рагойша В.П. Эпас // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т.– Мн., 1987.– Т. 5.

25. Рагойша В. Апавяданне; Аповесць; Раман; Эпас; Эпас народны // Рагойша В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах: Дапаможнік.– Мн., 2001.

26. Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Роды литературы // Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Новейший литературоведческий словарь-справочник для ученика и учителя.– Мозырь, 2003.

27. Тимофеев Л.И. Основы теории литературы.– 5-е изд., испр. и доп.– М., 1976.

28. Томашевский Б.В. Теория литературы. Поэтика / Томашевский Б.В. – М., 2002.

29. Утехин Н.П. Жанры эпической прозы / Утехин Н.П. – М., 1982.

30. Хализев В.Е. Эпос как род литературный // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.– М., 1987.

31. Хализев В.Е. Теория литературы.– 2-е изд.– М., 2000.

32. Хализев В.Е. Эпос // Введение в литературоведение. Литературное произведение: Основные понятия и термины / Под ред. Л.В. Чернец.– М., 2000.