Канцэпт "шчасце" у мове сучаснай беларускай паэзіі

ЗМЕСТ

УВОДЗІНЫ

I. Канцэпт з пункту погляду розных навуковых пазіцый

1.1 Паняцце канцэпту ў лінгвістычнай літаратуры

1.2 Адзінка шчасце ў лексікаграфічных працах

1.3 Шчасце з пункту погляду этыкі, філасофіі, псіхалогіі

II. Сінтагматычныя палі намінацый шчасця

2.1 Спалучальнасць лексем шчасце, доля, лёс, радасць з дзеясловамі

2.2 Спалучальнасць лексем шчасце, доля, лёс, радасць з прыметнікамі

2.3 Спалучальнасць лексем, што ўваходзяць у састаў канцэпту шчасце з назоўнікамі

2.4 Словазлучэнні, утвораныя па мадэлі шчасце (доля, лёс, радасць) + займеннік

III. Вобразна-выяўленчы патэнцыял канцэпту шчасце ў мове паэзіі

3.1 Вербальныя рэалізацыі канцэпту шчасце

3.2 Аналіз вобразнага кампанента канцэпту шчасце

3.3 “Крыніцы” шчасця паводле паэтычных твораў

ЗАКЛЮЧЭННЕ

СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ

КРЫНІЦЫ

ДАДАТАК

УВОДЗІНЫ

Адным з актуальных аспектаў сучасных лінгвістычных даследаванняў з’яўляецца праблема ўзаемадачыненняў мовы і культуры, асаблівасці адлюстравання духоўнага свету моўнымі сродкамі. Як вядома, у кожнай мове выяўляецца нацыянальная спецыфіка светабачання, спосаб фіксацыі тых ці іншых фактаў рэчаіснасці.

Праблема ўзаемадзеяння культуры і мовы з’яўляецца аб’ектам даследавання шматлікіх навуковых дысцыплін. Так, да яе звяртаюцца прадстаўнікі этнапсіхалінгвістыкі, сацыялінгвістыкі, лінгвакультуралогіі, псіхалінгвістыкі.

Пытаннямі мовы і культуры, іх узаемадзеяння і ўзаемадачынення цікавіліся яшчэ ў пачатку XIX стагоддзя такія вучоныя, як А.А.Патабня, У.Уорс, Вільгельм фон Гумбальт.

З сучасных лінгвістаў, якія займаюцца распрацоўкай канцэпту, - Варкачоў С.Г. (“Лінгвакультуралогія” (2001), “Дыскурсная варыятыўнасць лінгваканцэпту” (2005), Карпаў В.А. (“Скрозь прызму канцэптаў” (2004), Кашалёў А.Д. (“О концептуальных значениях приставок –О/-ОБ” (2004), Чарапанаў М.В. (“Сэнсавая структура канцэптаў “свет” і “цемра” і яе моўнае выражэнне” (2003).

Праца С.Г. Варкачова мае на мэце вызначыць канцэпты культуры як адзінку калектыўнай свядомасці, якія маюць моўнае выражэнне і адзначаны этнакультурнай спецыфікай. У прыватнасці, аўтарам разглядаюцца і сістэматызуюцца ўяўленні пра шчасце ў рускай паэзіі XVIII – XX стагоддзяў і апісваюцца вобразныя асаблівасці імя “шчасце”. У выніку даследавання паняційнага кампанента канцэпту “шчасце” на матэрыяле тэкстаў рускай паэзіі аўтар прыйшоў да высновы: этнакультурная спецыфіка згаданага канцэпту вызначаецца перш за ўсё ў семантыцы, звязанай з канцэпцыямі, што склаліся ў грамадстве як жыццёвыя і тэарэтычныя погляды на прыроду і сутнасць шчасця.

Аб’ектам даследавання ў працы В.Н.Паршынай (“Концепт «чужой» в реализации тактики дистанцирования (на материале политического дискурса) (2004) з’яўляецца непасрэдна палітычны дыскурс. Праца заснавана на матэрыяле відэазапісаў моўных паводзін расійскіх палітычных лідэраў. Аўтар звяртаецца да зместу катэгорыі “чужы” шляхам аналізу слоўнікавых дэфініцый. Праведзенае даследаванне дазволіла зрабіць наступныя вывады: вербалізацыя канцэптаў не вычэрпваецца толькі лексемамі, але можа ажыццяўляцца з дапамогай структурных схем сказаў, агульнымі маўленчымі паводзінамі; прыёмы дыстанцыравання ад апанента прадстаўлены не столькі на лексіка-граматычным узроўні, колькі на ўзроўні сінтаксічнай структуры выказвання.

Праца Кашалёва А.Д. (“О концептуальных значениях приставок –О/-ОБ” (2004) прысвечана апісанню найбольш агульных значэнняў прыставак –А/-АБ (-О/-ОБ). Аўтар паказвае, што ўсе або амаль усе значэнні згаданых прыставак можна ахапіць трыма асноўнымі (канцэптуальнымі) значэннямі: ‘знешняе дзеянне’, ‘татальнае дзеянне’, ‘новая якасць’. Агульныя значэнні ўяўляюць сабой даволі абстрактныя, але ў той жа час змястоўныя схемы рэальнасці, якія прыпісваюцца апошняй у працэсе маўленчай дзейнасці чалавека, даючы гэтай рэальнасці сэнсавую інтэрпрэтацыю.

Псіхолаг Н.А. Джэдар’ян (“Представления о счастье в русском менталитете” (1997) аналізуе праблему шчасця ў аспекце рускай культуры і раскрывае некаторыя асаблівасці ўспрымання шчасця/няшчасця ў менталітэце рускага народа. У ходзе працы аўтар прыходзіць да наступных вывадаў: адносіны да шчасця і пакутаў, шчасця-няшчасця складаюць важную характарыстыку самасвядомасці і ў значнай ступені вызначаюць своеасаблівасць духоўнай культуры і нацыянальна-псіхалагічныя рысы рускай ментальнасці. Аўтар разглядае пытанне складаных неадназначных сувязей паміж аптымізмам і задаволенасцю жыццём. Аптымізм, на думку Н.А. Джэдар’яна, з’яўляецца адной з тых яскравых адметнасцей рускага народа, у развіцці якіх значную ролю адыграў фактар шчасця-няшчасця і тое, як ён складваўся ў побыце і гістарычным лёсе народа.

Рознабаковыя сувязі культуры і мовы даследуе прафесар В.А.Маслава, аўтар вучэбных дапаможнікаў “Когнитивная лингвистика” (2004), “Введение в лингвокультурологию” (1997), “Лингвокультурология” (2001). Так, у працы “Поэт и культура: концептосфера Марины Цветаевой» (2004) для аналізу выбраны не толькі пераломныя ў творчасці М.Цвятаевай канцэпты рускай нацыянальнай свядомасці (лёс, прастора, паэт), але і агульнакультурныя (каханне, прырода, час, вечнасць), а таксама ўласна аўтарскія паэтычныя канцэпты (дом, пакой, радасць, стол). Аўтар разглядае праблему ўзаемадзеяння паэта і культуры. У працы выкарыстоўваюцца метады даследавання кагнітыўнай лінгвістыкі і лінгвакультуралогіі, прадэманстраваны прыклад канцэптуальнага аналізу, асветлены тэарэтычныя пытанні метадалогіі і лінгвакультуралогіі.

Калі браць пад увагу той факт, што праблема лінгвакультурнага канцэпту пачала актыўна распрацоўвацца толькі ў 90-х гадах XX стагоддзя, можна гаварыць пра недастатковае вывучэнне гэтага пытання навукоўцамі. Менавіта гэта і абумовіла выбар тэмы дыпломнай работы.

У выніку ўзаемадзеяння чалавека са светам складаюцца яго ўяўленні пра свет, фарміруецца мадэль, якая ў філасофска-лінгвістычнай літаратуры называецца карцінай свету. У апошнія дзесяцігоддзі адной з найбольш важных праблем кагнітыўнай лінгвістыкі стала праблема выяўлення ў свядомасці чалавека цэласнай карціны свету, што фіксуецца мовай. Карціна свету цесна звязана з канцэптуальнай сістэмай і адбіваецца ў мове. Аналіз моўных сродкаў дае магчымасць зразумець, чым адрозніваюцца нацыянальныя культуры, як яны ўзаемадапаўняюць адна адну на ўзроўні сусветнай культуры. Такім чынам, тэма дыпломнай работы бачыцца нам актуальнай, менавіта зыходзячы з праблем, пытанняў і задач, што існуюць у сучаснай кагнітыўнай лінгвістыцы.

Мэта дыпломнай работы – правесці комплексны аналіз вербальных сродкаў рэпрэзентацыі канцэпту “шчасце” на аснове твораў сучаснай беларускай жаночай паэзіі.

Для дасягнення пастаўленай мэты былі акрэслены наступныя задачы:

выявіць лексічныя сродкі, з дапамогай якіх абазначаецца канцэпт шчасце;

даследаваць словаспалучальныя магчымасці лексем, што ўваходзяць у склад канцэпту;

вызначыць вобразна-выяўленчы патэнцыял канцэпту шчасце

Аб’ектам даследавання выступае мова твораў сучаснай беларускай паэзіі.

Прадметам даследавання з’яўляюцца лексічныя сродкі прэзентацыі канцэпту ў творах сучасных беларускіх паэтак.

Матэрыялам даследавання з’яўляюцца вербальныя рэалізацыі кампанента шчасце. Аўтарская картатэка налічвае 450 словаўжыванняў.

Трэба звярнуць увагу на тое, што намі разглядалася менавіта жаночая паэзія (Я.Янішчыц, Е.Лось, А.Каржанеўская, Д.Бічэль-Загнетава, Р.Баравікова, В.Русілка і інш.), бо іх творы насычаны эмацыянальна, ярка выражаюць пачуцці і настрой. У сваіх творах паэткі выяўляюць складанасць душэўнага свету жанчыны, яе псіхалагічны стан, лірыка-драматычныя перажыванні. Гэта вельмі важна, бо само шчасце як лінгвакультурны канцэпт належыць да катэгорыі эмоцый.

Работа складаецца з уводзін, трох раздзелаў, у якіх праведзена даследаванне лексічнай спалучальнасці канцэпту, яго вобразнага выражэння, а таксама заключэння, дзе зафіксаваны высновы даследавання.

У дадатку да работы ў сістэматызаваным выглядзе падагульнены фактычны матэрыял даследавання.

I. Канцэпт з пункту погляду розных навуковых пазіцый

1.1 Паняцце канцэпту ў лінгвістычнай літаратуры

Слова “канцэпт” стала актыўна ўжывацца ў лінгвістычнай літаратуры з пачатку 90-х гадоў. Першапачаткова тэрмін “канцэпт” выкарыстоўваўся надзвычай шырока. Перагляд традыцыйнага лагічнага зместу канцэпту і яго псіхалагізацыя тлумачацца патрэбамі кагніталогіі, у прыватнасці, кагнітыўнай лінгвістыкі, якая засяроджвае ўвагу на суадносінах лінгвістычных дадзеных з псіхалагічнымі [9, с. 64].

З усіх вядомых нам азначэнняў мы аддаём перавагу варыянту, прапанаванага прафесарам Маславай В.А. Канцэпт - аператыўная змястоўная адзінка памяці, ментальнага лексікону, канцэптуальнай сістэмы мовы і мозга, усёй карціны свету, адлюстраванага ў чалавечай псіхіцы [23, с.31]. Паняцце канцэпту перадае ўяўленне пра тыя сэнсы, якімі аперыруе чалавек у працэсе мыслення і якія адлюстроўваюць змест вопыту і ведаў, змест вынікаў усёй чалавечай дзейнасці і працэсаў пазнання свету.

Лінгвакультурны канцэпт ёсць семантычнае ўтварэнне высокай ступені абстрактнасці. На думку вучоных, канцэпт можна было б суаднесці з каранёвай марфемай, што складае аснову словаўтваральнага гнязда.

Р.М.Фрумкіна вызначае канцэпт як “вербалізаванае паняцце, адрэфлексаванае ў катэгорыях культуры” [38, с.14].

Д.С.Ліхачоў пад канцэптам разумеў “свайго роду алгебраічны выраз значэння, якім чалавек аперыруе ў сваім пісьмовым маўленні” [22, с.30].

Часцей за ўсё прадстаўніцтва канцэпту ў мове прыпісваецца слову, а само слова атрымлівае статус імя канцэпту – моўнага знака, які перадае змест паняцця найбольш поўна і адэкватна. Аднак канцэпт, як правіла, суадносіцца больш чым з адной лексічнай адзінкай. Такім чынам, адметнасцю канцэпту з’яўляецца яго суаднесенасць з планам выражэння ўсёй сукупнасці разнародных сінанімічных (уласна лексічных, фразеалагічных і афарыстычных) сродкаў, якія прэзентуюць яго ў мове. У выніку канцэпт суадносіцца з планам выражэння лексіка-семантычнай парадыгмы.

Сувязь канцэпту з вербальнымі сродкамі выражэння адзначаецца ва ўсіх лінгвакультуралагічных азначэннях, аднак адзінства ў поглядах адносна канкрэтных сутнасных адзінак мовы, з якімі суадносіцца канцэпт, у вучоных пакуль няма.

Тэарэтычна адносіны “канцэпт – яго моўная рэалізацыя” можна было б змадэляваць на базе антанімічнай парадыгмы ў лексіцы, якая фіксуе адрозненні ўнутры адной і той жа сутнасці (радасць – гора; шчасце – бяда; каханне – нянавісць). Любы канцэпт убірае ў сябе абагульнены змест мноства формаў выражэння ў натуральнай мове, а таксама ў тых сферах чалавечага жыцця, якія прадвызначаны мовай і немагчымыя без яе; гэта вынік аб’яднання слоўнікавага значэння слова з асабістым вопытам чалавека.

Канцэпт таксама вызначаецца як асноўная адзінка нацыянальнага менталітэту як спецыфічнага індывідуальнага і групавога спосабу светаўспрымання і светаразумення. Канцэпт уключае ў сябе, акрамя прадметнай суаднесенасці, усю камунікатыўна значымую інфармацыю. Перш за ўсё, гэта ўказанне на месца, якое займае гэты знак у лексічнай сістэме мовы: яго парадыгматычныя, сінтагматычныя і словаўтваральныя сувязі.

Трэба звярнуць увагу на існаванне так званых “універсальных канцэптаў”, якія выступаюць у свядомасці ў форме этычных тэрмінаў: добра – дрэнна, маральнае – амаральнае.

Такім чынам, можна вылучыць наступныя рысы канцэпту: 1) гэта мінімальная адзінка чалавечага вопыту ў яго ідэальным уяўленні; 2) гэта асноўная адзінка апрацоўкі, захавання і перадачы ведаў; 3) канцэпт мае рухомыя межы і канкрэтныя функцыі; 4) канцэпт – асноўная адзінка культуры. З гэтага вынікае, што канцэпты прадстаўляюць свет у галаве чалавека, ствараючы канцэптуальную сістэму, а знакі чалавечай мовы кадзіруюць у слове змест гэтай сістэмы [23, с. 36].

Лічым, што менавіта гэтае азначэнне канцэпту найбольш поўна ўбірае яго сістэмаўтваральныя адзнакі, адпавядае сутнасці паняцця. З гэтай прычыны абіраем дадзенае азначэнне як вядучае, базавае ў нашай працы.

1.2 Адзінка шчасце ў лексікаграфічных працах

Дзеля таго каб звесці ў адзінае паняцце ўсе наяўныя ўяўленні пра шчасце, звернемся да лексікаграфічных прац. Зразумела, што для аналізу канцэпту шчасце трэба ўсвядоміць усе значэнні гэтага слова, прыведзеныя ў розных слоўніках.

З пункту гледжання этымалогіі (Фасмер М. Этимологический словарь русского языка: В. 4-х т. Т.3 – М.: Прогресс. - 1971. – 827 с.), шчасце – агульнаславянскае слова, якое суадносіцца з чалавекам, што застаўся “з часткай”, гэта значыць са здабычай.

Шчасце, згодна з Тлумачальным слоўнікам беларускай мовы ў 5-ці тамах, мае 3 асноўныя значэнні:

Стан поўнай задаволенасці жыццём, пачуцце найвялікшай радасці і задавальнення.

Удача, поспех у чым-небудзь. Шчаслівы выпадак, шчаслівае спалучэнне акалічнасцей.

Лёс, доля.

Падаецца таксама ўстойлівае спалучэнне са словам шчасце: на шчасце, якое мае значэнне ‘каб былі поспех, удача ў каго-небудзь, каб шанцавала каму-небудзь’; бог шчасця не даў ‘пра няўдачлівага чалавека’.

У Слоўніку сінонімаў і блізказначных слоў маем наступны сінанімічны рад: шчасце, доля, дабро, добрае, памыснасць, фартуна.

Н.Гаўрош (Вобразнае азначэнне ў мастацкіх тэкстах: Слоўнік эпітэтаў беларускай літаратурнай мовы) падае азначэнне паняцця “радасць”: ‘пачуццё вялікай асалоды, задаволенасці’ і наступны рад магчымых азначэнняў да гэтага слова: бязмежная, бясконцая, неабсяжная, вялікая, высокая, святочная, бурлівая, гордая, звонкая, чыстая, светлая, ясная, шчымлівая, вясновая.

Аналіз прыведзеных значэнняў дадзенага слова дае магчымасць зрабіць заключэнне пра тое, што шчасце ўспрымаецца як пачуццё найвялікшай радасці і задавальнення, пры якім удала складваюцца жыццёвыя абставіны. Шчасцем варта таксама называць задаволенасць чалавека сваім уласным жыццём, гармонія яго з прыродай, соцыумам.

Сэнсавымі замяшчальнікамі шчасця выступаюць таксама адзінкі ўдача, поспех, лёс, доля, дабро, шанцаванне.

1.3 Шчасце з пункту погляду этыкі, філасофіі, псіхалогіі

Шчасце як лексічная адзінка і трактоўка шчасця з пазіцый грамадскіх навук набывае розныя аспекты.

Паміж шчасцем і горам на лексічным узроўні існуе антанімічная сіметрыя, падобная да сіметрыі паміж задавальненнем і незадавальненнем, аднак сіметрыя зместавая, семантычная (такая, якая існуе паміж весялосцю і журботай, болем і асалодай), відавочна, не да канца рэалізаваная [1, с. 136]. Шчасце чалавека можа быць рэалізаваным поўнасцю.

У філасофскіх тэорыях, арыентаваных на шчасце як найвышэйшую каштоўнасць, няшчасця няма ў прынцыпе, як няма супрацьпастаўлення ідэалу [13, с. 61].

З пункту гледжання этыкі шчасце і няшчасце знаходзяцца ў блізкіх адносінах. Гэтая блізкасць заключаецца, па словах Гусейнава А.А., у тым, што “грамадства пабудавана такім чынам, што адначасовае шчасце ўсіх не магчыма. Шчасце адных заўсёды сумежнае з няшчасцем другіх, а здараецца, што яно абумоўлена няшчасцем другіх” [12, с. 306]. Такая этычная тэорыя знаходзіць сваё пацвярджэнне ў сабраным намі матэрыяле: шчасліваму і гора дапаможа; шчасце і гора на тым самым паверсе жывуць; будзе радасць і туга; за радасцю часта прыходзіць нуда; каб трывозе і шчасцю злівацца бясконца; дастаткова для шчасця і гора; лягуць шчыльна журба і ўдача; перажагнала радасць і гаркоту; пражыву між радасцяў і страт.

Псіхалагічныя тэорыі выказваюць падобныя меркаванні і погляды на шчасце. Так, па словах псіхолага Джэдар’яна І.А., “у межах сістэмы ўяўленняў пра шчасце - як ні парадаксальна гэта можа гучаць – найважнейшае значэнне належыць матыву пакутавання як той структуры свядомасці, якая ўтрымлівае ў сабе асноўны духоўны сэнс. Шчасце ўспрымаецца не само па сабе, не як асобны цэласны факт або частка жыцця, а ў суадносінах і праз прызму сваіх супрацьлегласцей – пакутаў і няшчасця”. [12, с. 15].

Расійскі псіхолаг Рубінштэйн С.Л. гаворыць пра парадокс шчасця. Па яго словах, “…чым менш мы гонімся за шчасцем, чым больш занятыя справай свайго жыцця, тым больш станоўчага задавальнення і шчасця мы знаходзім” [30, с. 231].

Псіхолаг Г.М. Браслаў звяртае ўвагу на імкненне чалавека да шчасця і спецыфіку працэсу дасягнення сваіх мэтаў. Так, па словах аўтара, “…менавіта імкненне да шчасця ва ўсім абарочваецца не вельмі прыемнымі наступствамі. Гэта гаворыць пра тое, што шчасце з’яўляецца не столькі мэтай, колькі ўскосным прадуктам дасягнення значных вынікаў і, магчыма, знаходзіцца ў адным радзе з каштоўнасцямі альбо заснавана на каштоўнасцях” [5, с. 386].

Стывен Райс (амерыканскі псіхолаг і сацыёлаг) займаўся выяўленнем таго, як людзі апісальна разумеюць шчасце. У выніку ім было вылучана 16 асноўных катэгорый жаданняў, рэалізацыя якіх робіць чалавека шчаслівым. Сярод гэтых жаданняў: парадак, фізічная актыўнасць, гонар, улада, незалежнасць, сям’я, сацыяльны кантакт, статус, ідэалізм, рамантычнасць, харчаванне, спакой, помста. На думку С. Райса, зыходзячы з асноўных катэгорый жаданняў, можна вылучыць 2 віды шчасця:

кароткачасовае – такое шчасце заснавана на прыемных пачуццях;

доўгачасовае - заснавана на каштоўнасцях.

На думку амерыканскага псіхолага Майкла Аргайла, шчасце – асноўнае вымярэнне чалавечага вопыту, яно ўключае пазітыўны эмацыянальны настрой, задаволенасць жыццём, а таксама такія кагнітыўныя аспекты, як аптымізм і высокая самаацэнка. Крыніцамі шчасця выступаюць такія аб’ектыўныя характарыстыкі, як забяспечанасць жыцця, занятасць, шлюб, аднак пэўную ролю адыгрываюць і суб’ектыўныя фактары – такія, як уласнае ўспрыманне чалавекам пэўных жыццёвых умоў, напрыклад, сацыяльны статус і адаптацыя. Яшчэ адной крыніцай шчасця з’яўляецца валоданне адпаведным тыпам асобы: схільнасць чалавека аптымістычна ўспрымаць любыя акалічнасці. Аднак асабовыя якасці могуць змяніцца пад уздзеяннем перажытых жыццёвых падзей [1, с. 259].

З пазіцый этыкі ідэя шчасця заключаецца ў тым, каб назваць нешта, што належыць асобнаму чалавеку, з’яўляецца яго набыткам; шчасце індывідуальнае, а не універсальнае паняцце. Большасці людзей шчасце ўяўляецца як “дадзенае мне”, “здабытае”, “заслужанае мной”.

З іншага боку, шчасце са значэннем ‘шанцаванне, лёс’ аказваецца тым, што ніякім чынам не залежыць ад чалавека, над чым няма яго ўлады.

Уяўленні пра шчасце заўсёды афарбаваныя культурнай спецыфікай і залежаць ад тыпу цывілізацыі, а ў плане моўнага выражэння ідэя шчасця характарызуецца дастаткова высокай ступенню “семіятычнай насычанасці”: яна перадаецца вялікай колькасцю сінонімаў, фальклорных і мастацкіх вобразаў.

Шчасце заўсёды праяўляецца ў радасці. Радасць і шчасце як душэўныя станы вельмі блізкія. Аднак шчасце не проста эмацыянальна больш насычаная і расцягнутая ў часе радасць. У шчасці знаходзіцца ўсведамленне годнасці жыцця. Радасць заўсёды эмацыянальная, а шчасце можа быць і стрыманым.

У шчасці чалавек быццам бы бесклапотны. Ён не адчувае занепакоенасці, бо ставіць сябе вышэй за пераменлівыя акалічнасці. Шчаслівы чалавек не баіцца страціць таго, чым валодае, бо бачыць сваё багацце не ў знешніх абставінах, а ва ўнутраным спакоі і ўзвышанасці духу.

Такім чынам, амаль усе тэорыі псіхалогіі і этыкі сцвярджаюць думку пра тое, што шчасце як катэгорыя эмоцый суадносіцца і мяжуе з супрацьлеглай катэгорыяй няшчасця і пакут. Фактычна само існаванне шчасця абумоўлена яго катэгорыяй - антыподам. Такую думку не раздзяляе толькі філасофія, якая ўспрымае шчасце як гранічна высокую, недасягальную катэгорыю, якая не мае супрацьпастаўлення. Трэба таксама адзначыць, што даследчыкі, ставячы паняцці “шчасце, радасць” у адзін сінанімічны рад, усё-такі размяжоўваюць іх паводле адценняў значэнняў.

ВЫВАДЫ

Падагульняючы вынікі папярэдняга раздзела, трэба зазначыць, што лінгвакультурны канцэпт уяўляецца семантычным утварэннем высокай ступені абстрактнасці, якое перадае ўяўленне пра тыя сэнсы, якімі аперыруе чалавек у працэсе мыслення і якія адлюстроўваюць змест вопыту, ведаў і вынікаў усёй чалавечай дзейнасці і працэсаў пазнання свету.

Сувязь канцэпту з вербальнымі сродкамі выражэння адзначаецца ва ўсіх лінгвакультуралагічных азначэннях, а многія вучоныя прадстаўніцтва канцэпту ў мове прыпісваюць слову, а само слова, на іх думку, атрымлівае статус імя канцэпту – моўнага знака, які перадае змест паняцця найбольш поўна і адэкватна. Аднак канцэпт, як правіла, суадносіцца больш чым з адной лексічнай адзінкай. Таму адметнасцю канцэпту з’яўляецца яго суаднесенасць з планам выражэння ўсёй сукупнасці разнародных сінанімічных (уласна лексічных, фразеалагічных і афарыстычных) сродкаў, якія фіксуюць яго ў мове.

З усіх вядомых нам азначэнняў мы аддаём перавагу варыянту, прапанаванага прафесарам Маславай В.А. Адпаведна канцэпт - аператыўная змястоўная адзінка памяці, ментальнага лексікону, канцэптуальнай сістэмы мовы і мозга, усёй карціны свету, адлюстраванага ў чалавечай псіхіцы.

Аналіз прыведзеных у лексікаграфічных працах значэнняў дадзенага слова дае магчымасць зрабіць заключэнне пра тое, што шчасце ўспрымаецца як пачуццё найвялікшай радасці і задавальнення, пры якім удала складваюцца жыццёвыя абставіны. Шчасцем варта таксама называць задаволенасць чалавека сваім уласным жыццём, гармонію яго з прыродай, соцыумам.

Сэнсавымі замяшчальнікамі шчасця выступаюць таксама адзінкі ўдача, поспех, лёс, доля, дабро, шанцаванне.

Амаль усе тэорыі псіхалогіі і этыкі сцвярджаюць думку пра тое, што шчасце як катэгорыя эмоцый суадносіцца і мяжуе з супрацьлеглай катэгорыяй няшчасця і пакут. Фактычна само існаванне шчасця абумоўлена яго катэгорыяй – антыподам. Такую думку не раздзяляе толькі філасофія, якая ўспрымае шчасце як гранічна высокую, недасягальную катэгорыю, якая не мае супрацьпастаўлення. Шчасце заўсёды праяўляецца ў радасці. Аднак шчасце не проста эмацыянальна больш насычаная і расцягнутая ў часе радасць. Трэба таксама адзначыць, што даследчыкі, ставячы паняцці “шчасце, радасць” у адзін сінанімічны рад, размяжоўваюць іх паводле адценняў значэнняў.

II. Сінтагматычныя палі намінацый шчасця

2.1 Спалучальнасць лексем шчасце, доля, лёс, радасць з дзеясловамі

З назоўнікамі шчасце, доля, радасць, лёс спалучаюцца дзеясловы розных семантычных груп:

1. Найбольш прадуктыўную ў колькасных адносінах групу (26% ад агульнай колькасці словазлучэнняў з дзеясловамі) складаюць адзінкі з дзеясловамі часу, якія з улікам граматычнага афармлення падзяляюцца на:

а) cловазлучэнні з дзеясловамі прошлага часу:

Многа шчасця мела (Бар.; 85);

Не было шчасця (Бар.; 18);

Шчаслівейшы быў учора (Мац.; 231);

Была няшчаснаю (Карж.; 152);

Шчасліваю ці была (Бар.; 78);

Ужо не помніла дзён сваіх шчаслівых (Бар.; 166);

Маё шчасце сталася (Акс.; 86);

За плячыма мела трохі шчасця (Ян.; 89);

Вяршыліся няшчасці (Дудз.; 41);

Колькі шчасця было і прайшло (Дар.; 7);

Была я нешчаслівай (Бар.; 118).

б) словазлучэнні з дзеясловамі цяперашняга часу:

Ведаю шчасце (Кан.; 91);

Жыве мо і шчасліва (Дудз.; 99);

Не маю шчасця (Лось; 124);

Шчаслівая хаджу (Бар.; 90);

Шчасцем жыву (Лось; 75);

в) словазлучэнні з дзеясловамі будучага часу:

Пабуду шчаслівай (Бар.; 115);

Хачу шчаслівай пабыць (Кан.; 107);

Будзе радасць (Ян.; 276);

Няхай будзе шчаслівы (Бурл.; 88);

Сустрэнеш у нас ты шчасце (Багд.; 12);

Шчасным будзь (Ян.; 231);

Буду доўга шчаслівай (Ян.; 41);

Ці будзе рады (Мац.; 235);

Прыйдзе шчасце (Карж.; 52).

2. Вялікую групу (15% ад агульнай колькасці) складаюць словазлучэнні назоўнікаў шчасце, лёс, доля, радасць з дзеясловамі волевыяўлення і пажаданасці:

Хацелася шчасця зямнога (Гудк.; 4);

Марыць толькі аб шчасці (Карж.; 6);

Я да шчасця імкнуся (Карж.; 63);

На шчасце нам варожаць (Дудз.; 60);

Нашага шчасця не зычыць нікому (Дудз.; 16);

Шчаслівым уяўляю сына (Гудк.; 169);

Малюся на лёс (Ян.; 70);

Хачу шчаслівай быць (Кан.; 107);

Не просіш шчасця (Ян.; 75);

Наклічу радасць выпадкова (Ян.; 72);

Знайсці падкову шчасця заклінала (Лось; 65);

Варожыць пра шчасце (Ян.; 84);

Ніхто нам шчасных дзён не навяшчуе (Ян.; 217);

Малілася долі (Ян.; 189);

Яна шчасце сваё ўявіла (Ян.; 44);

Мне шчасця хацеў (Ян.; 274);

Шчасця жадаюць (Карж.; 16);

Заклінаць, каб абмінуў непапраўны лёс (Б.-Загн.; 197);

Долі просяць (Бар.; 115);

У марах да шчасця імкнеце душы (Багд.; 11);

Няхай ён будзе шчаслівы (Бул.; 88);

Кожны сам сабе няшчасце напрарочыць (Дар.; 10);

Ты жадаеш шчасця ў каханні (Рус.; 40).

Пераважная колькасць дзеясловаў волевыяўлення ў семантычным акружэнні канцэпту шчасце можа сведчыць пра значнасць для чалавека гэтага паняцця, пастаяннае імкненне да шчасця.

3. Групу адзінак, у якіх лексемы шчасце, лёс, доля, радасць з’яўляюцца залежным кампанентам, прадстаўляюць словазлучэнні з дзеясловамі, што маюць значэнне ‘паўплываць, уздзейнічаць пэўным чынам’ відазмяняюць базавае паняцце або ўтрымліваюць указанне на немагчымасць зрабіць гэта:

Перайначыць лёс (Ян.; 13);

Забіраць радасць (Ян.; 75);

Чужога шчасця не выкрасці (Рус.; 31);

Долю здабылі (Роўда; 3);

Саткаць долю (Ян.; 136);

Імкнешся долю ўзварушыць (Лось; 74);

Шчасце адабраць (Багд.; 16);

Дзяліць шчасце (Сад.; 5);

Долі не размяняць (Ян.; 144);

Шчасця не ўкрасці (Карж.; 33);

Не парушыць шчасця (Ян.; 256);

Дапаможа ў шчасці (Бар.; 52);

Абменьвацца лёсамі (Ян.; 229);

Долі не абхітрыць (Ян.; 254);

Спудзіць радасць (Мац.; 234);

Кінуць лёс на лязо нажа (Б.-Загн.; 198);

Забіць шчасце (Гудк.; 123).

Такія словазлучэнні ўказваюць на актыўную пазіцыю чалавека, які адчувае сябе здольным уплываць на падзеі, мадэляваць сваё жыццё.

4. Дзеясловы зрокавага ўспрымання выступаюць у якасці галоўнага кампанента ў наступных словазлучэннях:

Шчасліва глядзець з-пад павек (Багд.; 32);

Шчасліва разглядаю (Ян.; 157);

На сябе, шчаслівую, гляджу (Бар.; 590);

Шчасліва перамільгваюцца (Тваран.; 72);

Шчасна азірнецца (Дудз.; 87);

Долю ўбачыць (Лось; 81);

Мімаходзь азірнуся на ўдачу (Ян.; 33).

5. Дзеясловы фізічнага дзеяння могуць выступаць як галоўныя кампаненты ў словазлучэннях з лексемамі шчасце, лёс, доля, радасць:

Не кінуся шчасце шукаць (Ян.; 186);

Упляліся ў лёс (Ян.; 111);

Радасць лёгка спудзіць (Рубл.; 16);

Шчасце не займала (Ян.; 65);

Радасць хаваю (Дудз.; 92);

Шукаю шчасце (Гудк.; 56).

6. Мадэль, у аснове якой – дзеяслоў са значэннем фізіялагічнага стану, прадстаўлена наступнымі словазлучэннямі:

Млела ад шчасця (Ян.; 34);

Шчаслівец не ўчуе (Тваран.; 136);

Шчаслівейшай між паэтак прачнусь (Рус.; 59);

Жыць адзіным шчасцем і каханнем (Дудз.; 12);

Заплачу па шчаслівых і няшчасных (Дар.; 8).

7. Лексемы шчасце, лёс, доля, радасць могуць спалучацца з дзеясловамі, якія маюць значэнне ‘прыкладаць намаганні для дасягнення мэты’:

Да слёз хачу шчаслівай быць (Карж.; 56);

Займеў удачу (Карж.; 37);

Не зайздросціла шчасцю чужому (Гудк.; 78);

Нчасце набыць (Гудк.; 86);

Шчасця прагне (Б.-Загн.; 75);

Шчасце-долю здабылі (Роўда; 3).

8. Адносна невялікую групу (5% ад агульнай колькасці) складаюць словазлучэнні з дзеясловамі маўлення:

Зваліся “шчасцем” (Сом; 70);

Скажу: “Шчасліва!” (Бар.; 25);

Знайсці падкову шчасця заклінала (Лось; 65);

Змагу сказаць шчасліва (Бар.; 110);

Крычалі пра шчасце (Рубл.; 111);

Пра лёс з ёй размаўляю (Ян.; 173);

Душа ад радасці пяе (Лось; 139);

Празваны нешчаслівым (Лось; 133).

Сярод гэтых прыкладаў частотная група словазлучэнняў з дзеясловамі маўлення са значэннем ‘дзякаваць, быць удзячным’:

Удзячыць лёсу за міг жыцця (Ян.; 75);

Дзякую лёсу (Ян.; 20);

Дык дзякую за радасць хвілін (Лось; 37);

Хай струны дзён уславяць лёс пяра (Карж.; 48).

9. Для абазначэння канкрэтнага фізічнага дзеяння ў словазлучэннях, дзе лексемы шчасце, лёс, доля, радасць выступаюць як суб’екты дзеяння, выкарыстоўваюцца дзеясловы руху:

Прабілася шчасце (Ян.; 222);

Даў талент лёс (Багд.; 26);

Спаслаў лёс (Ян.; 256);

Пацячэ шчасце (Шкурдзь; 68);

Шчасце прыбегла (Багд.; 36);

Шчасце слізгаецца, падае (Карж.; 62);

Выпырхне ўдача (Ян.; 109);

дзеясловы фізіялагічнага стану:

Няшчасце лягло (Карж.; 32);

Шчасце і гора жывуць (Багд.; 53);

Усміхалася шчасцейка (Б.-Загн.;28);

Шчасце плача (Бар.; 69);

Задрамала шчасце (Рубл.; 100);

дзеясловы фізічнага дзеяння і ўздзеяння:

Лёс перамог (Б.-Загн.; 203);

Лёс кіруе мною (Карж.; 140);

Адбіўся лёс (Ян.; 169);

Лёс коней запрог (Б.-Загн. 200);

Выпаў лёс (Ян.; 216);

Паставіў кропку лёс (Ян.; 70);

Лёс падарыў (Ян.; 32);

Шчасце можа ашукаць (Ян.; 215);

Вяршыліся няшчасці (Дудз.; 41);

Доля пакоры не дала (Карж.; 23);

Змрок расхінае доля (Мац.; 231);

Доля нас вітала (Мац.; 230);

Мажлівасць нам доля дала (Карж.; 90);

Доля сцежкі не мыляе (Ян.; 137);

Паслужыць шчасце (Ян.; 240).

Характэрныя адзінкі з дзеясловамі, што абазначаюць дзеянне, якое хутка працякае ў часе, імгненнае (выбухне лёс (Ян.; 106), выпаў лёс (Ян.; 91), адбіўся лёс (Ян.; 169), выпырхне ўдача (Ян.; 109). Словазлучэнні з дзеясловамі, у якіх лексемы шчасце, лёс, доля, радасць выступаюць як суб’екты дзеяння, складаюць 19 % ад агульнай колькасці прыкладаў з дзеясловамі.

Спецыфікай вылучаецца група дзеепрыслоўных і дзеепрыметнікавых словазлучэнняў. Дзеепрыслоўе ў такіх словазлучэннях паказвае на дадатковае дзеянне, якое адбываецца адначасова з асноўным (шчасце прыбегла, запыхаўшыся (Багд.; 36). Дзеепрыслоўе з залежным словам можа паказваць на ўмову, пры якой адбываецца дзеянне (шчаслівы ці будзе ён, пакінуўшы Зямлю (Мац.; 234), або мэтанакіраванае дзеянне (долі сівой не тоячы (Б.-Загн.; 196).

У дзеепрыметнікавых словазлучэннях разгледжаныя лексемы могуць выступаць як актыўныя суб’екты (абдзеленыя шчасцем (Дудз.; 108), доляю адпеты) або як аб’екты дзеяння: споўненая доля (Карж.; 145), скошаны лёс (Ян.; 209), лёс захапляючы (Карж.; 149), шчасце маё ашуканае (Бар.; 69).

Такім чынам, лексемы лёс, доля, шчасце, радасць частотна спалучаюцца з дзеясловамі цяперашняга, будучага і прошлага часу. Часцей за ўсё прадстаўлены словазлучэнні з дзеясловамі прошлага і будучага часу, што сведчыць пра магчымасць усведамлення чалавекам свайго мінулага эмацыянальнага стану або пра жаданне перажываць гэты стан у будучым. Толькі ¼ словазлучэнняў з дзеясловамі часу прадстаўлена формамі цяперашняга часу, што гаворыць пра немагчымасць чалавека спасцігаць, асэнсоўваць сваё шчасце непасрэдна ў момант яго наяўнасці.

Лексемы лёс, доля, шчасце могуць выступаць як аб’ект (81% ад агульнай колькасці) або як суб’ект дзеяння (19%). Такі факт пацвярджае думку пра тое, што лёс можа ўплываць на чалавека, але і чалавек сам можа мадэляваць сваё жыццё.

2.2 Спалучальнасць лексем шчасце, доля, лёс, радасць з прыметнікамі

Пры аналізе вылучанай мадэлі прымалася пад увагу метафарызаванае значэнне адзінак. Гэта дазволіла выдзеліць сярод прыметнікаў адпаведныя лексіка-семантычныя групы:

1. Вылучаецца група словазлучэнняў з прыметнікамі, якія ўказваюць на дэталізацыю шчасця:

Лёс асабісты (Ян.; 131);

Прыватны лёс (Карж.; 71);

Чужое шчасце (Гудк.; 78);

Песенная доля (Ян.; 255);

Наша агульная доля (Карж.; 87);

Лёс вясковы (Ян.; 29).

Трэба заўважыць, што прыналежныя прыметнікі спалучаюцца з лексемамі доля і лёс, а з лексемай шчасце амаль не ўжываюцца. Гэта пацвярджае думку, што першыя ўспрымаюцца як дадзенае, вызначанае, а значыць, належаць самому чалавеку або іншай істоце. Шчасце ж успрымаецца як стан, унутранае перажыванне чалавека.

2. Частотна ў паэтычных творах разгледжаныя лексемы надзяляюцца здольнасцю перадаваць эмоцыі, што ілюструецца ў словазлучэннях з прыметнікамі, якія абазначаюць псіха-эмацыянальны стан:

Нястомны дзень і лёс (Ян.; 126);

Злы лёс (Ян.; 135);

Спакойнае шчасце (Рус.; 45);

Зманлівае шчасце (Гудк.; 56);

Непрыкаянны лёс (Ян.; 222);

Маладое шчасце (Бар.; 39);

Сталае шчасце (Карж.; 23);

Бяссонная радасць (Ян.; 92);

Гордае шчасцейка (Ян.; 157);

Сумнае шчасце (Дан.; 43);

Наіўнае шчасце (Дудз.; 92);

Нескваплівы лёс (Ян.; 140).

Трэба адзначыць, што наяўнасць у лексічным акружэнні канцэпту шчасце слоў, што абазначаюць рысы спецыфічна чалавечыя, гаворыць пра паэтызацыю шчасця, яго адухаўленне.

3. Словазлучэнні з прыметнікамі і дзеепрыметнікамі са значэннем працягласці ў часе, аддаленасці:

Далёкае шчасце давядзецца ўспамінаць (Дан.; 43);

Даўняе шчасце (Дудз.; 151);

Нязбытнае шчасце (Дудз.; 133);

Вечнае шчасце (Бул.; 28);

Шчасце, што адкладзена на потым (Дудз.; 151);

Буду доўга шчаслівай (Ян.; 41).

У гэтай групе мэтазгодна вылучыць словазлучэнні з прыметнікамі, якія паказваюць хуткаплынны, зменлівы характар шчасця: кароткае шчасце, як ноч на Купалу (Кан.; 103), кароткае лета, як шчасце (Дар.; 18), кароткі, як шчасце (Ян.; 7).

4. Вылучаюцца словазлучэнні, у склад якіх уваходзяць прыметнікі, што выражаюць эмацыянальныя адносіны чалавека да шчасця. Словазлучэнні, якія складаюць гэтую групу, выразна падзяляюцца на адзінкі станоўчай:

Дабрабытнейшае шчасце (Рубл.;99);

Безмяцежнае шчасце (Ьар.; 58);

Шчасны лёс (Б.-Загн.; 202);

Вялікае шчасце (Дудз.; 94);

Запаветны лёс (Ян.; 70)

і адмоўнай ацэнкі:

Балесны лёс (Ян.; 111);

Лёс горкі (Карж.; 149);

Непрыгожае шчасце (Багд.; 36);

Высакосны лёс (Ян.; 67);

Горкая ўдача (Ян.; 13);

Трывожнае шчасце (Бар.; 39);

Драматычны лёс (Ян.; 37);

Непапраўны лёс (Б.-Загн.; 197);

Зманлівае шчасце (Гудк.; 56);

Жорсткае шчасце (Ян.; 32).

5. Словазлучэнні з прыметнікамі, якія паказваюць на ступень праяўлення якасці:

Вялікае шчасце (Рубл.; 99);

Высокі лёс (Ян.; 258);

Поўнае шчасце (Бар.; 90);

Пранізлівае шчасце (Сільн.; 35).

Аналіз прыкладаў сведчыць: у адносінах да лексемы шчасце пераважна выкарыстоўваецца характарыстыка гранічна высокай ступені яго праяўлення. Мажліва, гэты факт сведчыць пра жаданне аўтараў узмацніць значэнне гэтага слова.

6. Вылучаецца група адзінак, дзе шчасце, лёс, радасць здольныя спалучацца з прыметнікамі, якія абазначаюць смакавыя (плачу за горкую ўдачу (Ян.; 256), шчасце здалося посным (Карж.; 106), лёс горкі (Карж.; 149), шчасліва-горкае сэрца) і колеравыя паняцці (кветкі шчасліва-белыя (Ян.; 265), вогненнае шчасце (Ян.; 209), святлістая доля (Мац.; 231), лёс прамяністы (Лось; 26), доля сівая (Б.-Загн.; 196).

7. Аўтарскія, індывідуальныя якасці-прыметы канцэпту шчасця перадаюцца праз словазлучэнні:

Шчасце трапяткое (Дар.; 29);

Чыстае шчасце (Карж.; 75);

Глыбінны лёс (Ян.; 169);

Павуціннае шчасце (Рубл.; 100);

Крохкае шчасце (Ян.; 70);

Дрогкая радасць (Ян.; 92);

Пранізлівае шчасце (Сільн.; 35).

Трэба заўважыць, што названыя аўтарскія прыметы вылучаюцца сваім падабенствам: маюць агульнае значэнне ‘які лёгка крышыцца, ломкі, лёгкі, дрыгатлівы’. Аднак аўтарскія прыметы канцэпту шчасце выкарыстоўваюцца ў паэтычных творах параўнальна нячаста. Колькасць такіх адзінак складае 5% ад агульнай колькасці.

8. Акустычныя характарыстыкі праяўляюцца праз словазлучэнні з прыметнікамі, што маюць значэнне ‘нягучны, ціхі’: ціха-шчаслівы (Ян.; 256), ціхае шчасце (Гудк.; 68).

Такім чынам, можна адзначыць здольнасць лексемы шчасце спалучацца з прыметнікамі ўсіх разрадаў (якаснымі, адноснымі і прыналежнымі). У колькасных адносінах на якасныя прыметнікі, што спалучаюцца з лексемай “шчасце”, прыпадае 87% ад агульнай іх колькасці. Гэты факт сведчыць пра жаданне аўтараў апісаць, ахапіць шчасце цалкам, назваць яго паўнацэнныя якасці і асаблівасці. Калі гаварыць пра выразны падзел характарыстык шчасця на станоўчыя і адмоўныя, то яны выражаюць спектр эмоцый пры апісанні гэтага паняцця.

2.3 Спалучальнасць лексем, што ўваходзяць у састаў канцэпту шчасце, з назоўнікамі

Назоўнікі, якія спалучаюцца з лексемамі лёс, доля, шчасце, радасць, можна падзяліць на наступныя лексіка-семантычныя групы:

1. Словазлучэнні з назоўнікамі, якія паказваюць на прыналежнасць да каго-небудзь, чаго-небудзь:

Даўгавы лёс (Б.-Загн.; 198);

Шчасце неразумных (Дан.; 28);

Шчасце маці змізарнелай (Лось; 164);

Жаночы лёс паэткі (Сільн.; 72);

Песні лёс (Ян.; 108).

2. Назоўнікі з прасторавай семай частотныя ў словазлучэннях:

Шлях маёй долі (Б.-Загн.; 203);

Шчасны куток паэткі (Лось; 156);

На шляху да шчасця (Дудз.; 133);

Шчасны віраж лёсу (Ян.; 234).

Згаданыя вышэй назоўнікі паказваюць на “месцазнаходжанне” шчасця ў адносінах да чалавека. Нягледзячы на адлегласць, чалавек імкнецца трапіць туды, дзе знаходзіцца шчасце.

3. У лексічным акружэнні даследаваных лексем выяўляюцца назоўнікі са значэннем псіхаэмацыянальнага стану:

Слязіна шчасця (Б.-Загн.; 196);

Рады чуласці песні (Лось.; 65);

Песня пра шчасце (Ян.; 140);

Шчаслівая мука героя (Ян.; 256);

Шчасце з дробнаю слязой (Ян.; 140);

Шчаслівае забыццё лёсу (Карж.; 130);

Прадчуванне шчасця (Лось; 45);

Шчаслівая стома маладосці (Паўл.; 66);

Шчаслівае бяссонне ліпеня (Гудк.; 75);

Лёсу насмешка (Ян.; 200).

4. Ступень праяўлення прыметы, што выражаецца лексемамі шчасце, лёс, доля, праяўляецца ў словазлучэннях:

Шчаслівая да плачу (Карж; 25);

Да глупства шчаслівы (Карж.; 45);

Незавершанасць нашага шчасця (Карж.; 123);

Лёсу пятачок (Ян.; 256);

Шчасце без меры (Дар.; 18);

Кропля шчасця (Ян.; 70);

Нам бы шчасця кропельку (Рубл.; 96).

5. Назоўнікі з часавай семай зафіксаваныя ў наступных словазлучэннях:

Радасць хвілін (Ян.; 203);

Дзён шчаслівых мноства (Бар.; 154);

Шчасця месяц (Ян.; 54);

Шчаслівае лета надзей (Ян.; 200);

Гадзіну любові і шчасця (Карж.; 75);

Шчасця міг (Гудк.; 159);

Момант шчаслівы адкрыцця (Карж.; 45);

Дзень майго шчасця (Ян.; 265).

6. Акустычныя характарыстыкі праяўляюцца ў словазлучэннях:

Шчаслівы шэпт закаханых (Лось; 17);

Словы шчасця (Лось; 107);

Голас сэрца шчаслівы (Роўда; 5);

Голас ад шчасця горкі (Ян.; 256);

Нотку шчаслівага зыку (Карж.; 70);

Шэпты шчаслівых каханкаў (Сап.; 776).

7. У лексічным акружэнні даследаваных адзінак частотныя назоўнікі, якія перадаюць паняцці пачуццяў і перажыванняў:

Шчасце ў каханні (Гудк.; 86);

Няшчаснае каханне маладосці (Сом.; 77);

Лёс – суцэльнае чаканне (Ян.; 216);

Шчасця кахання нашага (Рубл.; 20);

Доля – нібы гронка любові (Ян.; 257).

8. Назоўнікі, што перадаюць смакавыя асацыяцыі, прадстаўлены ў словазлучэннях: радасць і гаркота адзіноты (Ян.; 56), шчасліва-горкае сэрца маці (Ян.; 46).

9. Назоўнікі, якія абазначаюць часткі цела чалавека, праілюструем праз наступныя словазлучэнні:

На тонкіх нагах непрыгожае шчасце (Багд.; 36);

Твар шчаслівы маці (Бар.; 137);

Сэрца шчасцем надзяляй (Лась; 106);

Даверлівы твар лёсу (Карж.; 118).

10 Лексемы лёс, доля, шчасце, радасць здольныя спалучацца з назоўнікамі, што абазначаюць стан прыроды, навакольнага асяроддзя:

У змроку доля (Карж.; 36);

Шчасце – ачмурэння едкі дым (Дудз.; 80);

Свет ад шчасця (Дан.; 28);

Сонечны зайчык шчасця (Паўл.; 79);

Шчасце – не заўсёды дым (Дар.; 15).

У межах гэтай групы мэтазгодна вылучыць словазлучэнні з назоўнікамі, якія абазначаюць прадстаўнікоў расліннага свету:

Радасць – як даспелы яблык (Ян.; 89);

На гольцы шчасця (Ян.; 64);

Радасць у дароных рамонках (Дудз.; 92);

Быліна шчасця (Ян.; 276);

На шчасце колас дай (Ян.; 74);

Згаданыя вышэй прыклады дазваляюць гаварыць пра пэўную сімволіку шчасця, такія яго ўяўныя адметнасці, якія замацаваліся за гэтым паняццем і існуюць у свядомасці многіх людзей.

Такім чынам, назоўнікі, якія спалучаюцца з лексемай шчасце, паўтараюць і пацвярджаюць факты, што мелі месца пры даследаванні словазлучэнняў з прыметнікамі. Так, выяўляецца тэндэнцыя да ўжывання слоў (як прыметнікаў, так і назоўнікаў), якія паказваюць на гранічна высокую ступень праяўлення шчасця. Лексема шчасце спалучаецца не толькі з прыметнікамі, якія маюць прасторавае і часавае значэнне, псіхаэмацыянальнага стану, але і з аналагічнымі назоўнікамі.

Асаблівасцямі гэтай групы можна назваць словазлучэнні канцэпту шчасце з адзінкамі, якія называюць часткі цела чалавека і стан прыроды.

2.4 Словазлучэнні, утвораныя па мадэлі шчасце (доля, лёс, радасць) + займеннік

Лексічнае акружэнне канцэпту шчасця прадстаўлена вялікай колькасцю займеннікаў. Трэба адзначыць, што з разгледжанымі лексемамі суадносяцца займеннікі ўсіх разрадаў:

1. Самую прадуктыўную ў колькасных адносінах групу (54% ад агульнай колькасці словазлучэнняў з займеннікамі) складаюць словазлучэнні з прыналежнымі займеннікамі: шчасны мой лёс (Б.-Загн.; 202), нашыя лёсы (Карж.; 39), набытак шчасця мой (Ян.; 207), маё няшчасце, у сваім шчасці (Рубл.; 99), ваш балесны лёс (Ян.; 111), наша шчасце (Дудз.; 16), шчасця твайго не парушу (Ян.; 198), нашага шчасця не зычыць (Дудз.; 16), шчасце маё ашуканае (Бар.; 69), маё павуціннае шчасце (Рубл.; 99), незавершанасць нашага шчасця (Карж.; 123), дзе наша доля (Б.-Загн.; 203), наша агульная доля (Карж.; 87), доля мая (Лось; 66), лёс яго (Лось; 26), не помню дзён сваіх шчаслівых (Ьар.; 166), душа мая няшчасная (Гудк.; 7), мая шчаслівая доля (Дудз.; 101), мой дзень шчаслівы (Ян.; 265), свой лёс (Ян.; 70), твой і мой лёс (Ян.; 126), мая радасць (Ян.; 205).

2. Лексемы шчасце, доля, радасць, лёс частотна ўтвараюць словазлучэнні з асабовымі займеннікамі: вам радасна (Лось; 115), дай шчасця мне (Ян.; 189), нам бы шчасця крыху (Ян.; 97), шчасце ў мяне (Ян.; 74), ім лёс прыбярог (Ян.; 16), ты многа шчасця мела (Бар.; 85), не мець нам з табою шчасця (Кан.; 52), мы ў шчасця ў гасцях (Мац.; 239), лёс мне падарыў (Ян.; 32), я маю трохі шчасця (Ян.; 89), я не кінуся шчасця шукаць (Ян.; 186), зрабіць цябе шчаслівай (Багд.; 5), мне праніклівасць доля дала (Карж.; 36), я шчаслівыя маю правы (Ян.; 174).

3. Словазлучэнні з указальнымі займеннікамі адлюстраваны ў наступных прыкладах: той шчаслівец (Тваран.; 136), гэта шчасце (Гудк.; 78), той шчаслівы астравок (Кан.; 119), гэткай малілася долі (Ян.; 189), гэта доля мая (Ян.; 187), вось гэтую зіму (Лось; 139), вось думнік-лёс (Ян.; 228).

4. Разгледжаныя лексемы спалучаюцца з азначальнымі займеннікамі: кожны ціха радуецца (Карж.; 140), усе, што долі просяць (Бар.; 106), шчасная за ўсіх (Лось; 74), кожны сам сабе няшчасце напрарочыць (Дар.; 10).

5. Зафіксаваныя адзінкавыя выпадкі словазлучэнняў, што ўваходзяць у канцэптуальнае поле шчасце, са зваротным займеннікам: сябе дзеля шчасця не зберагу (Гудк.; 110), я на сябе, шчаслівую, гляджу (Бар.; 590), уяўляла шчаслівай сябе (Гудк.; 35), сябе я адчула шчаслівай (Гудк.; 116).

6. Выяўлены частотныя выпадкі словазлучэнняў з адноснымі займеннікамі: хто мне шчасця хацеў (Ян.; 75), чый лёс захапляючы і горкі (Карж.; 149), якое тут шчасце (Карж.; 16).

7. Словазлучэнні з пытальнымі займеннікамі ілюструюцца адзінкавымі прыкладамі: каму пакоры доля не дала?(Карж.; 23), дзе наша доля? (Б.-Загн.; 203), якому шчасліваму лету…? (Ян.; 200).

8. Зафіксаваны толькі адзіны выпадак словазлучэння з няпэўным займеннікам: нехта шчасце адабраў (Багд.; 16).

9. Словазлучэнні з адмоўнымі займеннікамі: нашага шчасця не зычыць нікому (Карж.; 140), ніхто не навяшчуе шчасных дзён (Ян.; 217).

У выніку аналізу прыведзеных прыкладаў можна адзначыць, што словазлучэнні канцэпту шчасце з асабовымі і прыналежнымі займеннікамі складаюць абсалютную большасць (72 %). Гэты факт можа пацвярджаць думку пра тое, што шчасце з’яўляецца асабістым, чалавек перажывае (альбо не перажывае) яго сам, успамінае пра свае ўласныя адчуванні, што выяўляецца праз пераважнае ўжыванне асабовых і прыналежных займеннікаў.

ВЫВАДЫ

Падагульняючы вынікі раздзела, трэба звярнуць увагу на тое, што лексемы лёс, доля, шчасце, радасць частотна спалучаюцца з дзеясловамі цяперашняга, будучага і прошлага часу. Часцей за ўсё прадстаўлены словазлучэнні з дзеясловамі прошлага і будучага часу, што сведчыць пра магчымасць усведамлення чалавекам свайго мінулага эмацыянальнага стану або пра жаданне перажываць гэты стан у будучым. Толькі ¼ словазлучэнняў з дзеясловамі часу прадстаўлена формамі цяперашняга часу, што гаворыць пра немагчымасць чалавека спасцігаць, асэнсоўваць сваё шчасце непасрэдна ў момант яго наяўнасці.

Вялікая колькасць дзеясловаў волевыяўлення ў семантычным акружэнні канцэпту шчасце можа сведчыць пра значнасць для чалавека гэтага паняцця, пастаяннае імкненне да шчасця.

Лексема шчасце спалучаецца з прыметнікамі ўсіх разрадаў (якаснымі, адноснымі і прыналежнымі). У колькасных адносінах на якасныя прыметнікі, што спалучаюцца з лексемай “шчасце”, прыпадае 87% адзінак нашай картатэкі. Гэты факт сведчыць пра жаданне аўтараў апісаць, ахапіць шчасце цалкам, назваць яго якасці і асаблівасці. У адносінах да лексемы шчасце пераважна выкарыстоўваецца характарыстыка гранічна высокай ступені яго праяўлення. Мажліва, гэта выяўляе жаданне аўтараў узмацніць значэнне ключавога слова.

Лексічнае акружэнне канцэпту шчасця прадстаўлена вялікай колькасцю займеннікаў. Трэба адзначыць, што з разгледжанымі лексемамі суадносяцца займеннікі ўсіх разрадаў. Аднак словазлучэнні лексемы шчасце з асабовымі і прыналежнымі займеннікамі складаюць абсалютную большасць (72 %).

III. Вобразна-выяўленчы патэнцыял канцэпту шчасце ў мове паэзіі

3.1 Вербальныя рэалізацыі канцэпту шчасце

Пад вербальнай рэалізацыяй канцэпту шчасця разумеем сукупнасць лексем, што ўваходзяць у канцэптуальное поле шчасце.

Вербальныя рэалізацыі канцэпту шчасце, выяўленыя намі ў працэсе аналізу твораў сучаснай жаночай паэзіі, у колькасных адносінах размяжоўваюцца наступным чынам:

1. Самую вялікую групу прадстаўляе лексема “шчасце” (усяго 403 адзінкі), якая прэзентавана назоўнікам (быліна шчасця (Ян.; 276), поўнае шчасце (Бар.; 90), прыметнікам (дуб няшчасны (Карж.; 44), твар шчаслівы (Бар.; 137), прыслоўем (шчасліва разглядаю (Ян.; 157), шчасна азірнецца (Дудз.; 87), дзеясловам (раптам пашчасціць (Дудз.; 74).

2. Другой па частотнасці ўжывання з’яўляецца лексема “лёс” (усяго 54 адзінкі). Прычым яна прадстаўлена выключна назоўнікам.

3. У даследаваным матэрыяле выяўлена 36 выпадкаў перадачы канцэпту шчасце праз лексему “доля”.

4. Лексема “радасць” ахоплівае 25 адзінак, якія з пункту гледжання часцін мовы прадстаўлены назоўнікамі (радасць і гаркота (Ян.; 56), радасць хвілін (Ян.; 203), прыметнікамі (радасныя радзіны (Рубл.; 205), радасны палон (Ян.; 205), дзеясловамі (ціха радуецца (Карж.; 140).

5. “Удача” як кампанент канцэпталагічнага ядра “шчасце” перадаецца 6 лексемамі: а хто займеў такую вось удачу (Карж.; 13); лягуць шчыльна журба і ўдача (Ян.; 137); плачу за горкую ўдачу расянай кропелькай віна (Бар.; 137); выпырхне вясёлкаю ўдача; такая вось няўдача – згубіла чаіца дзяцей (Карж.; 34); на шлях няроўны азірнуся і на ўдачу мімаходзь (Бар.; 137).

6. Выяўлены адзіны выпадак ужывання лексемы “пашэнціць” (пашэнціла – пазбег скаварады (Карж; 103).

Больш падрабязна вербальныя рэалізацыі канцэпту шчасце прадстаўлены ў выглядзе табліцы (гл. ДАДАТАК).

Лексема “шчасце” ўжываецца ў функцыі прэдыката, які кіруе аб’ектнай залежнай часткай: “шчасце, (што/калі)…”. Такая канструкцыя перш за ўсё выражае інтэлектуальную прымету (“вельмі добра, прыемна”):

Я ў тым шчаслівая, напэўна, што не выходзіла адсюль (Ян.; 75);

Я рада, што праз груд гадоў не развучылася смяяцца (Ян.; 79).

Акрамя станоўчай ацэнкі, якая выражаецца сродкамі аб’ектнай часткі, сцвярджаецца таксама адмоўная адзнака адпаведнай супрацьлеглай падзеі: “калі б гэтага не адбылося, было б дрэнна”. Часта ў склад прэдыката ўводзіцца ўказанне на таго, хто з’яўляецца ініцыятарам дзеяння) падзеі шляхам выкарыстання прыналежных займеннікаў (“маё, тваё, наша і г.д. шчасце”):

Доля мая – нібы гронка любові (Ян.; 257);

Гэта доля мая – песня, сцежка, трывога (Ян.; 187).

Лексема “шчасце” ў саставе пабочнага слова (“на шчасце”) так, як і прэдыкатыўная частка, у першую чаргу здольна перадаваць станоўчую ацэнку выказвання таго, хто гаворыць:

Песні яшчэ не ўсе, на шчасце, перапеты (Карж.; 36);

Ах, на шчасце, яшчэ не ўсохла балота (Ян.; 222);

На шчасце, не ўсе дарогі валакуцца ў зманашаны Рым (Ян.; 32).

Блізкім па семантыцы і будове з’яўляецца зварот “на радасць” (У гэтай кватэры, на радасць, ёсць боль, што завецца зямлёй (Ян.; 32). Такая канструкцыя можа ўскладняцца наяўнасцю займенніка, які ўказвае на носьбіта шчасця (на наша шчасце (Лось; 31). Распаўсюджаны пабочны зварот, у якім рэалізуецца лексема “лёс”. Будова такой пабочнай канструкцыі ажыццяўляецца па схеме: “дзякаваць + каму” (дзякуй лёсу, ёсць азёрны час; дзякуй лёсу, маю не ў нагрузку (Ян.; 20). Семантыка такого звароту выражаецца ў задавальненні, выказванні падзякі за удалы зыход падзей.

Значэнне шчасця з пункту погляду крыніцы яго месцазнаходжання з’яўляецца, відавочна, вынікам метанімічнага пераносу назвы душэўнага стану на прычыну, якая яго выклікае. Псіхалагічна сукупнасць станоўчых эмоцый, якая прыносіць суб’екту перажыванні шчасця, бліжэй за ўсё да пачуцця кахання. Напэўна, менавіта таму шчасце атаясамліваецца з найбольш інтэнсіўнай крыніцай:

Каханне – шчасце, працяг жыцця (Бар.; 230);

Быць лёсам хацела тваім і дзяліць з табой шчасце і гора (Сад.; 5);

Нямнога шчасця для дваіх; з табой не было шчасця, а без цябе і жыць не варта (Бар.; 18);

Поўнюся сонечным зайчыкам шчасця – чуць цябе, бачыць (Паўл.; 79).

Прыметнік “шчаслівы” абазначае якасць, якая працякае ў часе альбо перадаецца як аднамомантны якасны стан, перажыванне эмоцыі шчасця непрацяглы час:

Шчаслівы міг хады сярод дзяцей (Гудк.; 159);

У колераў шчаслівая сустрэча (Тваран.; 118);

альбо як якасць, што знаходзіцца па-за часам:

Шчасліваму і гора дапаможа (Бар.; 72);

Шчаслівая хаджу (Ьар.; 90);

Да шчасця дажылі (Лось; 75);

Жыць шчасцем (Дудз.; 12).

Большая частка лексікаграфічных тлумачэнняў прыметніка “шчаслівы”, перыфразы з імем “шчасце” - які валодае шчасцем (на ўсіх каменьчыках звінеў сваёй бяздумнасцю шчаслівы (Багд.; 44), які выражае шчасце (прыкрыю твар шчаслівы рукавом (Бар.; 13), поўны шчасця (неабдымным, немінучым сэрца шчасцем надзяляй (Лось; 106), душа ад радасці пяе (Лось; 139),які прыносіць шчасце (Выбрала зайздросную долю – пад шчаслівай сасной нарадзіцца (Б.-Загн.; 60), мне на шчасце колас дай (Ян.; 74).

Прыметнікі семантычна могуць залежыць ад суб’екта-асобы (альбо адушаўлёнай асобы), якая здольная перажываць шчасце і якой можа спрыяць удача: Якія зараз дзеці вырастаюць! Народжаныя ў шчасці, дабрыні (Лось; 74); Я ціхага шчасця хацела (Гудк.; 68).

Асаблівасцю якаснага прыметніка “шчаслівы” з’яўляецца тое, што ён можа ўтвараць ступені параўнання: простая вышэйшая (шчаслівейшая між паэтак (Рус.; 43), дзевачка шчаслівейшая (Сільн.; 30), ты стаў дасведчанней сягоння, а шчаслівейшы быў учора (Мац.; 231), а таксама складаная найвышэйшая ступені параўнання (нават самая ў свеце шчасліўка на зайздросных вачах у нябыт адыходзіць (Рубл.; 99).

Прыметнік “шчаслівы” можа ўжывацца з інфінітывам “быць шчаслівым” або з іншымі дзеяслоўнымі формамі:

Хачу шчаслівай быць, шчаслівай;

Я буду доўга тут шчаслівай; дзіўна;

Каб была я нешчаслівай.

Субстантываваны прыметнік шчаслівы характарызуе суб’екта, здольнага перажываць пэўныя эмоцыі (Я да шчасця імкнуся (Карж.; 63), з прадчуваннем шчасця прачынацца (Дан.; 11). Пры азначэнні прыметнікам “шчаслівы” імёнаў прадметаў і з’яў семантычны перанос рухаецца ў напрамку ад суб’екта да аб’екта, ад душэўнага стану да прычын, што яго выклікаюць (шчаслівая, што да лятункаў прыкута (Дудз.; 24), я буду доўга тут шчаслівай святлом узгоркаў і раўнін (Ян.; 41), голас сэрца на Радзіме шчаслівы (Ян.; 46).

Шматлікія прыклады раскрываюць месца, час, дзе і калі суб’ект быў ці будзе шчаслівы:

Ужо не помню дзён сваіх шчаслівых (Роўда; 5);

Шчасце, што адкладзена на потым (Дудз.; 134);

Я за плячыма маю трохі шчасця (Ян.; 89);

І быў бы шчасны наш куток (Лось; 156);

Пад ссохлым лістом задрамала маё павуціннае шчасце (Рублю.; 100);

Ляцець, ляцець няма куды, акром шчаслівага – дахаты (Бар.; 45).

Значэнне “шчасце-ўдача” – гэта якасць знешніх у адносінах да суб’екта акалічнасцей, што выражаецца ў канкрэтных прадметах. Такія прадметы можна назваць сімваламі, гэта абазначае, што за імі ў народнай свядомасці замацавалася непасрэдная сувязь з удачай (Зычліва знайсці падкову шчасця заклікала (Лось; 65); Хай вам шчасціць знайсці падкову (Лось; 65); А чаркі не адной на шчасце не разбіта (Ян.; 192).

Паралельна з агульнавядомымі сімваламі шчасця выкарыстоўваюцца і індывідуальна-аўтарскія: Мне на шчасце колас дай (Ян.; 74). Для перадачы значэння шчасця-ўдачы выкарыстоўваюцца лексема “шчаслівіца/шчаслівец” (нават самая ў свеце шчасліўка на зайздросных вачах у нябыт адыходзіць (Рубл.; 99); шчаслівіца, я помню промні рук (Ян.; 34); той шчаслівец не ўчуе шолаху (Тваран.; 136).

Прыметнік “шчаслівы” частотна выступае азначэннем да слова “каханне”. “Шчаслівае каханне” – гэта каханне ўзаемнае:

І будзе ў нас шчаслівае бяссонне, і толькі нам належыць гэты свет (Гудк.; 75);

Каб сыгралі п’есы пра шчаслівае каханне (Рубл.; 20);

Я табой закуты ў звенні, калі ёсць ланцуг шчаслівы (Багд.; 32);

Каб жыць адзіным шчасцем і каханнем (Мац.; 231);

І заміраюць шэпты шчаслівых і зняможаных каханкаў (Сап.; 776).

Прыметнік няшчасны перадае іншую сітуацыю: безадказнае каханне прыносіць пакуты і ўяўляецца нешчаслівым:

Тут не самагубства з-за няшчаснага кахання (Сом; 77);

Лепш нешчаслівай быць з табою, чым нешчаслівай без цябе (Б.-Загн.; 213).

Вербальныя рэалізацыі канцэпту “шчасце” прадстаўлены таксама дзеясловам “шчасціць”. У разгледжаным матэрыяле зафіксавана форма незакончанага (зычліўцы дарагія, хай вам шчасціць знайсці падкову (Лось; 65) і закончанага трыванняў (раптам пашчасціць – яшчэ раз палюбіш (Дудз.; 74).

Такім чынам, мы прыйшлі да наступных высноў: 1) лексема “шчасце” можа ўжывацца ў функцыі прэдыката, які кіруе аб’ектнай залежнай часткай: “шчасце, (што/калі)…”, якая, акрамя станоўчай ацэнкі, сцвярджае таксама адмоўную адзнаку адпаведнай супрацьлеглай падзеі: “калі б гэтага не адбылося, было б дрэнна”; 2) прыметнік “шчаслівы” можа ўжывацца ў складзе інфінітыва “быць шчаслівым”; 3) частотны зварот, з лексемай “лёс” (“дзякаваць + каму”), які мае значэнне ‘быць удзячным за ўдалы зыход падзей; 4) у народнай свядомасці замацаваліся сімвалы, што паказваюць на наяўнасць (або адсутнасць) шчасця. Яны могуць быць як агульнавядомымі, так і індывідуальна-аўтарскімі.

3.2 Аналіз вобразнага кампанента канцэпту шчасце

Акрамя разнастайных канататыўных адценняў, паняційнае ядро канцэпту акружана мноствам метафарычных асацыяцый. Пры аналізе канцэпту гэтыя асацыяцыі неабходна ўлічваць, бо яны ўяўляюць сабою зрокавае мадэляванне пачуццёва неўспрымальных сутнасцей. Набор метафарычных асацыяцый, які існуе ў грамадскай свядомасці, адлюстроўвае этнакультурную спецыфіку соцыума – яго менталітэт [23; 198].

Семантычнае апісанне імёнаў эмоцый – шчасце ўяўляе сабой разнавіднасць перш за ўсё эмацыянальнага стану – звязана са значнымі лексікаграфічнымі цяжкасцямі, галоўным чынам з прычыны недаступнасці для непасрэднага назірання і вымярэння пачуцця. Гэта выклікае неабходнасць прымянення ўскосных прыёмаў тлумачэння, асноўнымі з якіх з’яўляюцца сэнсавы і метафарычны.

Аналіз вобразнага кампанента канцэпту шчасця можна праводзіць па некалькіх параметрах: ступені спецыфічнасці/універсальнасці канкрэтных спосабаў метафарызацыі, іх частотнасці, па тыпу “дапаможнага суб’екта” – прамога, невытворнага значэння лексічнай адзінкі, да якой прыпадабняецца шчасце, па ступені выражанасці. Важным з’яўляецца прысутнасць у тэксце прамога параўнання шчасця з прадметам, з’явай, істотай альбо магчымасць узнавіць названыя параўнанні па ўскосных прыкметах іх спалучальнасці з іншымі лексемамі.

Часцей за ўсё шчасце, як і ўсе эмоцыі ў цэлым, прыпадабняецца да нейкай вадкасці, што цячэ, запаўняе чалавека знутры, якой ён поўніцца, якую ён прагне паспрабаваць:

Каб трывозе і шчасцю злівацца бясконца (Рус.; 41);

Хлынуў шчаслівай стомай (Паўл.; 66);

Крышталём пацячэ маё шчасце па нябеснай халоднай шчацэ (Шк.; 68);

Маладое, трывожнае шчасце, недапітая радасць да дна (Бар.; 39);

І глыток галодны шчасця. Паспрабую. Паспрабую (Ян.; 223);

Поўнюся сонечным зайчыкам шчасця – чуць цябе, бачыць (Паўл.; 79);

Збірацца па кроплі яна пачала на донейку шчасця (Карж.; 109);

Поўняцца шчасцем наіўным імгненні (Дудз.; 92);

І чужога шчасця кропля апякла да дна душу (Ян.; 62).

Частотнай з’яўляецца персаніфікацыя шчасця, долі, лёсу – яны могуць дзесьці жыць, ісці або бегчы, спаць, вітаць чалавека або падманваць яго, кіраваць чалавекам або служыць яму, надзяляць яго падарункамі:

Наша шчасце слізгаецца, падае (Карж.; 62);

Прыйдзе шчасце к сіраціне (Карж.; 52);

Хай нам паслужыць шчасце (Ян.; 240);

А радасць гэтак лёгка спудзіць (Мац.; 234);

Пад ссохлым лістом задрамала маё павуціннае шчасце (Рубл.; 100);

Паміж сценкамі і шчасце і гора на тым самым паверсе жывуць (Багд.; 53);

На тонкіх нагах непрыгожае шчасце прыбегла, запыхаўшыся, на абцасах (Багд.; 36);

Выпырхне вясёлкаю ўдача (Ян.; 109);

Каму ж пакоры доля не дала (Карж.; 23);

Мне праніклівасць доля дала (Карж.; 66);

Журавінавым болем прабілася шчасце (Ян.; 222);

Незавершанасць нашага шчасця на паўкроку замерла (Карж.; 123);

Даў талент лёс (Багд.; 26);

Наш лёс нашых коней запрог (Б.-Загн.; 200).

Да гэтай групы варта аднесці адзінкі, якія люструюць уяўленні паэтак пра тое, што шчасце мае ўзрост:

Сталае шчасце, што табе трэба, каб засталося і не пакідала (Бар.; 84);

Маладое, трывожнае шчасце, недапітая радасць да дна (Бар.; 39).

Дастаткова частотныя зааморфныя і батанічныя метафары:

Шчасліва стомленай згубіцца жывым сцяблом у збажыне (Б.-Загн.; 155);

Доля мая – нібы гронка любові (Ян.; 257);

Запозна радасць, як даспелы яблык (Ян.; 89);

Поруч шчасце, як галінка з плодам (Бар.; 97);

Шчасце салоўкам плача ў лісці (Бар.; 69);

І лісце, і шчасце – на тло (Рубл.; 100);

Быліна шчасця ломіцца ў акно (Ян.; 267);

Мне на шчасце колас дай (Ян.; 74);

Калі трымціць душа на тонкай гольцы шчасця (Ян.; 64);

Кветкі ўсе шчасліва-белыя (Ян.; 266);

Упляліся ў ваш балесны лёс шыпы і ружы (Ян.; 111);

Звязаны снопікам нашыя лёсы (Карж.; 39);

Дуб няшчасны (Карж.; 44).

Нярэдка шчасце прыпадабняецца да святла – яно свеціцца, пераліваецца, падобна гаручаму рэчыву – гарыць, грэе. Адзначаная якасць можа адрознівацца па ступені сваёй праяўленасці. Так, шчасце, радасць, удача могуць саграваць чалавека знутры, асвятляць шлях, але іншы раз гарачыня ад іх можа быць такой моцнай, што “плавіць” наваколле:

Што за вогненнае шчасце (Ян.; 209);

Там свет ад шчасця неразумных (Дан.; 28);

Светлай радасцю маёй сагрэўся белы дзень (Б.-Загн.; 208);

Свет для шчасця не заслонены (Ян.; 205);

Ад шчасця плавіўся сусвет (Рус.; 39);

Толькі днець пачало над доляй (Мац.; 232);

Быццам змрок расхінае святлістая доля сама (Мац.; 231);

Лёсу прамяністага яго той не міне (Лось; 26);

Свеціцца ціха-шчасліва праз снег (Ян.; 256).

Шчасце прыпадабняецца да сонца або месяца:

Засвеціць шчасця месяц (Ян.; 54);

Поўнюся сонечным зайчыкам шчасця;

Ветлым сонцам ці шчасцем сагрэты (Ян.; 42);

А гэты дзень, высокі і шчаслівы, як сонца над зямлёю ўздыму(Ян.; 146).

Рэдкія параўнанні з паветрам, якім можна дыхаць:

Дыханне шчаслівага дня (Ян.; 203);

Як лёс праз сівізну – тваіх гадоў дыханне (Ян.; 197) альбо з дымам:

Што шчасце? Ачмурэння едкі дым (Дудз.; 80);

А шчасце не заўсёды дым (Дар.; 15).

Як вынікае з паэтычных тэкстаў, шчасце можна аддаць, падзяліць, забраць, украсці, забіць:

Быць лёсам хацела тваім і дзяліць з табой шчасце і гора (Садко; 5);

Што нарабілі? Шчасце забілі (Гудк.; 123);

Дай жа мне шчасцейка на развітанне (Ян.; 189);

Я не кінуся шчасце шукаць (Ян.; 186);

Забівалі людзей багатых, каб людзям бедным шчасця даць (Рубл.; 60);

Жыццё навучыць свайму закону: чужога шчасця не выкрасці (Рус.; 31);

Не заву безмяцежнага шчасця (Бар.; 58);

Наклічу радасць выпадкова (Ян.; 72);

Каб шчасце ў каханні набыць (Гудк.; 86);

Там мама родная і тата мне шчасце-долю здабылі (Роўда; 3);

Сустрэнеш у нас ты і шчасце сваё і каханне (Багд.; 12);

Крычыце, што нехта шчасце ў вас адабраў (Багд.; 16);

кінуць лёс на лязо нажа (Б.-Загн.; 198);

Высокае шчасце здабыта (Лось; 62);

Хто займеў такую вось удачу (Карж.; 37);

Вазьму свой лёс і перайначу (Ян.; 13).

У шчасця можна пабыць у гасцях, ашукаць яго:

Як шчасце маё ашуканае, салоўкам плача ў лісці (Бар.; 69);

Знаю: долі мне не абхітрыць (Ян.; 254);

Сёння мы ў шчасця ў гасцях (Мац.; 239).

Зрэдку шчасце можа параўноўвацца з марамі, сном:

Чамусьці ля ног паэта мне марыць толькі аб шчасці (Карж.; 6);

Ён стаў шчаслівым забыццём (Ьар.; 144);

Пайду дарогай снегавою на мроях шчасця варажыць (Бар.; 76);

З ім сны твае шчаслівы след кладуць (Дудз.; 22);

Толькі ў марах да шчасця мкнеце вы душы свае (Багд.; 11), а таксама з прадчуваннямі, уяўленнямі:

Так яна шчасце сваё уявіла (Ян.; 44);

У прадчуванні шчасця зноў жыву (Бар.; 46);

Уяўляла шчаслівай сябе (Ян.; 24);

З прадчуваннем шчасця прачынацца (Дан.; 11);

Шчаслівым уяўляю сына (Гудк.; 169);

Я надзеі знасіла на шляху да нязбытнага шчасця (Карж.; 34),

Зрэдку сустракаюцца параўнанні шчасця з зачыненымі на замок дзвярыма:

Хоць і знаю: закрыліся дзверы, за якімі шчаслівыя мы (Карж.; 22), з тканінай:

Блаславілі і долю саткалі (Ян.; 136),

з мелодыяй:

Варта пераняць хоць бы нотку шчаслівага зыку (Карж.; 70),

з выбухам:

А ў фіялетавай выбухне лёс (Ян.; 106),

аковамі, ланцугом, палонам, катаргай:

Мы зрадніліся, спазнаўшы шчаснай катаргі работу (Ян.; 237);

Застаюся без шчасных акоў захаплення, святла і дабра (Дудз.; 127);

Гудзе любові крылле, шчаслівы славячы прыгнёт (Ян.; 97);

Я табой закута ў звенні, калі ёсць ланцуг шчаслівы (Багд.; 32);

Забаронены мне твой радасны палон,

транспартным сродкам:

І жоўты сцелецца агонь пад колы лёсу (Ян.; 237),

хваробай:

Я ад шчасця лекаў не знаю (Ян.; 234);

Даўнім шчасцем баліць (Дудз.; 151).

Шчасце ўяўляецца нечым крохкім, лёгкім, што можна разбурыць, парушыць:

Чужы агонь лаўлю ў акне і шчасце крохкае лілею (Ян.; 70);

З дрогкай радасцю бяссоннай (Ян.; 92);

Шчасце трапяткое (Дар.; 29);

Задрамала маё павуціннае шчасце (Рубл.; 100);

І шчасця твайго не парушу (Ян.; 134).

Шчасце (паводле ўяўленняў паэтак) можа пакінуць свой след, адбітак:

З ім сны твае шчаслівы след кладуць (Дудз.; 22);

Адбіўся твой глыбінны лёс (Ян.; 169);

На твары – шчасця зведанага след (Карж.; 68);

Мой адбітак шчасця на здымку (Ян.; 275),

яно мае межы:

За тыя старыя межы, што зваліся кімсьці шчасцем (Сом; 70).

Частотна шчасце асацыіруецца з грашыма, матэрыяльным забеспячэннем, маёмасцю:

А лёсу пятачок (Ян.; 107);

Быццам шчасця не займала (Ян.; 65);

Жорсткага шчасця цаною перад любоўю маёю (Ян.; 32);

Адкуль было відаць, што шчасце – апошні ў кішэні пятак (Багд.; 54);

Забыць, што шчасце не коштуе (Дар.; 28);

Каб людзям бедным шчасця даць (Ян.; 39);

Скупы на радасць дзед той быў).

Чалавек можа валодаць (або не валодаць) правамі на шчасце:

Я шчаслівыя маю правы (Ян.; 174);

Маем на шчасце правы (Ян.; 103);

Ці ж я пачвара? Ці ж я на шчасце правоў не маю? (Рубл.; 56).

Для жанчын-паэтак важнай рэччу з’яўляецца сям’я, дзеці, таму ў іх паэзіі сустракаюцца наступныя параўнанні, звязаныя са шчасцем:

гордае шчасцейка – мая сямейка (Ян.; 157);

на станцыю, дзе шчасце мацярынства ўжо прывёў мяне жаночы лёс (Сільн.; 72);

матуля шчаслівая сыну гатуе яечка ўсмятку (Б.-Загн.; 85);

такая вось няўдача: згубіла чаіца дзяцей (Ян.; 81).

Шчасце ў паэзіі можа выступаць у выглядзе з’яў прыроды, іх праяў (Хлынуў шчаслівай стомай (Дудз.; 133); Выпырхне вясёлкаю ўдача (Ян.; 109).

Нярэдка сустракаецца смакавая метафара:

Гады сумесныя, а шчасце здалося посным – не спажыць (Карж.; 106);

З гарчынкай шчасця на губах (Ян.; 71);

Усё ў адным шчасліва-горкім сэрцы (Ян.; 46);

Плачу за горкую ўдачу расянай кропелькай віна (Ян.; 13).

Частотныя параўнанні шчасця, долі, радасці з дарогай або шляхам:

Шлях маёй споўненай долі (Б.-Загн.; 203);

На шчасным віражы (Ян.; 234);

Сцежкі наша доля не мыляе (Ян.; 137);

На шляху да шчасця (Дудз.; 133);

Шчаслівае дарогі вам і долі (Ян.; 45);

Мы сцежку выбралі сабе як долю (Ян.; 145);

Не размяняць ні сцежкі і ні долі (Ян.; 144);

Надзеі згубіла на шляху да шчасця (Дудз.; 133).

Такім чынам, можна канстатаваць вялікую колькасць разнастайных вобразаў, звязаных з уяўленнямі пра шчасце. Вобразы шчасця могуць мець характар агульнавядомых і зразумелых (прыпадабненне да вадкасці, персаніфікацыя шчасця, прыпадабненне да свету і паветра, вобразы, звязаныя з грашыма і дабрабытам у цэлым), а таксама індывідуальна-аўтарскіх наватвораў, якія не сустракаюцца ў бытавых зносінах і апісаннях шчасця (параўнанне шчасця з птушкамі і жывёламі, ежай і харчаваннем, шляхам і дарогай).

3.3 “Крыніцы” шчасця паводле паэтычных твораў

Як сведчыць прааналізаваны матэрыял, “жаночае” шчасце ранжыруецца ў залежнасці ад мяркуемага месцазнаходжання вытокаў шчасця. Шматлікія прыклады сцвярджаюць крыніцу шчасця па-за суб’ектам. Шчасце – сума розных задавальненняў, што прыносяць радасць і адрозніваюцца паміж сабой толькі інтэнсіўнасцю. Адпаведна шчасце супрацьстаіць няшчасцю як гору і пакутам:

У вялікім сваім, дабрабытнейшым шчасці (Дар.; 18);

Неабдымным, немінучым сэрца шчасцем надзяляй (Лось; 106);

Дзе ад шчасця плавіўся сусвет (Рус.; 39);

І вось у гэтую зіму душа ад радасці пяе (Лось; 139).

Прааналізаваны матэрыял сведчыць, што крыніца шчасця можа знаходзіцца па-за воляй і намаганнямі чалавека. Гэта абумоўлівае адносіны да шчасця як да нечага дадзенага, прадвызначанага чалавеку зверху:

Я так цяпер удзячна лёсу за міг жыцця, за сэнс жыцця (Ян.; 75);

І шчасця міг і здзек павінна ўспрымаць я такім – якое ёсць (Карж.; 45).

Паводле жаночых уяўленняў, як сведчыць матэрыял, шчасце – свабода ад пакутаў цела і душы, што прыносіць задавальненне і спакойны, роўны настрой. У гэтым выпадку шчасце, па сутнасці, раўназначнае да не-няшчасця:

Дык шчасным будзь хоць раз на роўнай ноце (Ян.; 231);

Вусны свецяцца ціха-шчасліва праз снег (Ян.; 256);

Я ціхага шчасця хацела (Гудк.; 68);

І кожны ціха радуецца ўпотай (Карж.; 140);

Лёс прыбярог нам спакойнае шчасце такое (Рус.; 34);

Незямныя шукалі шляхі і хацелася шчасця зямнога (Гудк.; 14);

Светлай радасцю маёй сагрэўся дзень (Б.-Загн.; 208);

Не заву безмяцежнага шчасця (Ян.; 23).

Крыніцай шчасця, паводле паэтычнай моўнай свядомасці, могуць выступаць такія паняцці, як маладосць (Маладая, шчасліва жонка (Бар.; 39), свабода (Ужо непадуладная нікому, праз адзіноту, смутак і знявер вяртаюся, шчаслівая, дадому (Бар.; 80), род заняткаў чалавека (Шчаслівы чалавек – геолаг; няшчасны чалавек – анколаг (Лось; 136), Знала: праца ратуе ў бядзе (Гудк.; 78), Сябе аддаць шчаслівай працы (Карж.; 41), Павінны зямлю сваю працай і словам услаўляць, каб шчасліва глядзець з-пад павек (Багд.; 27), сям’я і дзеці (Шчаслівы міг хады сярод дзяцей (Лось; 24), Займеў сям’ю, жыве мо і шчасліва (Дудз.; 99), каханне: Каханне – шчасце, працяг быцця (Бар.; 30), І праз душу душою прарасці, каб жыць адзіным шчасцем і каханнем (Дудз.; 12), Словы шчасця:”Кохаю. Страждаю” (Лось; 107), Жанчыне вялікае шчасце – адзінага ў свеце любіць (Ян.; 24); любоў да Радзімы: А голас сэрца на Радзіме шчаслівы, шчыры і глыбокі (Роўда; 5), Ах, Беларусь, мая ты доля, мая сляза і пацалунак (Лось; 66), Хай вас цяпло Радзімы саграе (Лось; 136).

Многія паэткі разумеюць шчасце як магчымасць задавальняцца агульначалавечымі каштоўнасцямі: здароўем, прыродай – тым, што ў нас ёсць і што мы не цэнім, пакуль яно ёсць:

Але якое шчасце, што на даляглядзе, побач працуеш (Б.-Загн.; 94);

Я буду доўга тут шчаслівай святлом узгоркаў і далін (Ян.; 41);

Мераць сваё шчасце вусікамі і барадавачкамі гурочка (Б.-Загн.; 230).

Трэба заўважыць, што аб “простым шчасці” разважаюць тыя, каго яно наўрад ці задаволіць: паэткі, дзеля якіх задавальненне жыцця – найперш у творчасці.

Часам у якасці шчасця прымаецца жыццё само па сабе:

Жыццё – выпрабаванне і шчасця міг (Гудк.; 133);

Дзіцятка, на шчасце займаецца дзень (Кан.; 45).

Шматлікія прыклады сцвярджаюць: шчасце чалавека знаходзіцца ў ім самім. Шчасце – сістэма ўстановак, яно залежыць ад жыцця і жаданняў самога чалавека. Так, шчасце можа разглядацца як рэалізацыя чалавекам сваіх талентаў і магчымасцей, паразуменне з боку іншых людзей:

Ён да сваёй дабраўся вышыні і вышынёю гэтаю шчаслівы (Бар.; 30);

Сказаць і пачуць – гэта шчасце, бадай (Карж.; 168).

Выразным суб’ектна-арыентаваным разуменнем шчасця з’яўляецца мадэль няведання, згодна з якой шчаслівым можна быць толькі з прычыны адсутнасці інфармацыі сувязі са светам:

Там свет ад шчасця неразумных (Дан.; 28);

Калісьці бег ручай бурлівы, на ўсіх каменчыках бурліў сваёй бяздумнасцю шчаслівы (Багд.; 44);

Яны шчаслівыя, дзеці прыроды, бо не чытаюць і не думаюць (Гудк.; 120).

Сэнс жыцця існуе, яго знаходзіць сам чалавек, гэта значыць чалавек у стане сам спасцігнуць і здабыць сабе шчасце:

Высокае шчасце здабыта зямлі, чалавеку і промням (Лось; 62);

Тут мама родная і тата мне шчасце-долю здабылі (Роўда; 3);

Высокае шчасце здабыта зямлі, чалавеку і промням (Лось; 62).

Трэба адзначыць існаванне прамежкавых поглядаў: часта чалавек не ўсведамляе прычыны свайго шчасця, яго вытокаў: Я аднаго ўявіць не ўмею: хаджу шчаслівая пры чым? (Бар.; 78) альбо не можа апісаць свае ўласныя перажыванні, свой стан: Паміж няшчасных і шчаслівых якая я? (Ян.; 187), Гады адляталі рыскамі, шчасліваю ці была? (Бар.; 78).

Частотныя прыклады даюць падставу сцвярджаць існаванне погляду на шчасце як на нешта несапраўднае, ілюзорнае, якое вельмі рэдка сустракаецца на жыццёвым шляху:

Свет сярдзіты рэдка песціць шчасцем, а знябыты ў ім не бачыць злосці (Бар.; 50);

У свеце шчасця можна не займець, затое ў ім адчайнай скрухі мора (Бар.; 82);

Вось гэтым шчасцем камарыным: нібыта ў днях і не было (Ян.; 27);

Што шчасце? Ачмурэння едкі дым! (Дудз.; 80).

Усвядоміць сваё шчасце можа толькі той чалавек, які некалі перажываў няшчасце, гора. Такім чынам, можна выдзеліць сітуацыю кантрасту, згодна з якой шчасце магчыма толькі тады, калі яму папярэднічаюць супрацьлеглыя абставіны:

За радасцю часта прыходзіць бяда (Бар.: 168);

Шчасліваму і гора дапаможа (Бар.; 72);

Ён табою шчаслівы і табою балючы (Карж.; 69);

Ён быў тады маёй пакутай, ён стаў шчаслівым забыццём (Бар.; 144);

Шчасце штукуе між намі бяду (Д. Б-Загн.; 164).

Прааналізаваны матэрыял сведчыць, што ў народнай свядомасці бытуе думка пра нежаданне чалавека, які адчувае сябе шчаслівым, расказваць пра свой стан, “хваліцца”. Наадварот, такі чалавек імкнецца “схаваць” свае пачуцці. Частотныя прыклады ілюструюць вышэйназваную думку:

Толькі свой погляд шчаслівы ты ўсё-ткі прыхавай (Карж.; 117);

Як патрабуе этыкет адводжу позірк сарамлівы (Бар.; 49);

І кожны ціха радуецца ўпотай (Карж.; 140);

Я радасць хаваю ў дароных рамонках (Дудз.; 92);

Тут не хваляцца шчасцем: як жывецца жывуць (Ян.; 5);

Прыкрыю твар шчаслівы рукавом, каб вам безабароннасці не выдаць (Бар.; 137).

З пункту погляду грамадства, чалавеку, які цалкам задаволены жыццём, шчаслівы, спачуваць у чым-небудзь не варта: Для шчасных гэта добры знак – без спачування жыць (Рубл.;96).

Выразная думка пра тое, што чалавек здольны суб’ектыўна ацэньваць сваё шчасце:

У вялікім сваім дабрабытнейшым шчасці самотнай была жанчына (Рубл.; 99);

Нават самая ў свеце шчасліўка на самотных вачах у нябыт адыходзіць (Ян.; 47);

Пры сонцы можна быць дажджу, пры шчасці поўным – нешчаслівай (Бар.; 90).

Прааналізаваны матэрыял сведчыць пра тое, што крыніца шчасця залежыць ад тыпу асобы чалавека, яго характару і тэмпераменту. Часта гэтая крыніца змяняецца з узростам, калі юнацкі максімалізм змяняецца мінімалізмам шчасця:

Запозна радасць, як даспелы яблык (Ян.; 89);

Напэўна, шчасце ў мяне не па ўзросце (Ян.; 74);

Сталае шчасце, што табе трэба, каб прыжылося і не пакідала?(Ян.; 74);

Маладое трывожнае шчасце, недапітая радасць да дна (Бар.; 39).

Трэба зазначыць, што меркаванні адносна вытокаў шчасця падзяляюцца на тры групы: першая разглядае шчасце як дадзенае чалавеку, а значыць, яго крыніца знаходзіцца па-за межамі чалавечай дасягальнасці – ён не можа паўплываць на з’яўленне або страту шчасця.

Другое меркаванне сцвярджае: шчасце чалавека знаходзіцца ў ім самім. Шчасце – сістэма ўстановак, яно залежыць ад жыцця і жаданняў самога чалавека.

Трэцяя група поглядаў падтрымлівае думкі пра тое, што чалавек не здольны ўсвядоміць сваё шчасце і прасачыць за часам яго з’яўлення і страты.

ВЫВАДЫ

Падагульняючы вынікі, трэба звярнуць увагу на тое, што лексема “шчасце” можа ўжывацца ў функцыі прэдыката, які кіруе аб’ектнай залежнай часткай: “шчасце, (што/калі)…”, якая, акрамя станоўчай ацэнкі, сцвярджае адмоўную адзнаку адпаведнай супрацьлеглай падзеі: “калі б гэтага не адбылося, было б дрэнна”; прыметнік “шчаслівы” можа выступаць у складзе інфінітыва “быць шчаслівым”; вельмі часта сустракаецца зварот з лексемай “лёс” (“дзякаваць + каму”), які мае значэнне ‘быць удзячным за ўдалы зыход падзей. У моўнай свядомасці замацаваліся сімвалы, што паказваюць на наяўнасць (або адсутнасць) шчасця. Яны могуць быць як агульнавядомымі, так і індывідуальна-аўтарскімі.

Можна канстатаваць вялікую колькасць разнастайных вобразаў, звязаных са шчасцем. Вобразы шчасця могуць мець характар агульнавядомых і зразумелых (прыпадабненне да вадкасці, персаніфікацыя шчасця, прыпадабненне да святла і паветра, вобразы, звязаныя з грашыма і дабрабытам у цэлым, звязаныя з сям’ёй і дзецьмі), а таксама індывідуальна-аўтарскіх наватвораў, якія не сустракаюцца ў бытавых зносінах і апісаннях шчасця (параўнанне шчасця з птушкамі і жывёламі, прыроднымі з’явамі, ежай і харчаваннем, шляхам і дарогай, зачыненымі дзвярыма).

Канцэпцыі адносна вытокаў шчасця падзяляюцца на тры групы: першая разглядае шчасце як дадзенае чалавеку, а значыць, яго крыніца знаходзіцца па-за межамі чалавечай дасягальнасці – ён не можа паўплываць на з’яўленне або страту шчасця.

Другая канцэпцыя лічыць, што шчасце чалавека знаходзіцца ў ім самім. Шчасце – сістэма ўстановак, яно залежыць ад жыцця і жаданняў самога чалавека. Частотныя прыклады даюць падставу сцвярджаць існаванне погляду на шчасце як на нешта несапраўднае, ілюзорнае, якое вельмі рэдка сустракаецца на жыццёвым шляху.

Можна выдзеліць сітуацыю кантрасту, згодна з якой шчасце магчыма толькі тады, калі яму папярэднічаюць супрацьлеглыя абставіны (гора, няшчасце, пакуты).

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Прааналізаваўшы адпаведную лінгвістычную літаратуру і творы сучасных беларускіх паэтак, можна зрабіць наступныя падагульненні.

Лінгвакультурны канцэпт шчасце выступае семантычным утварэннем высокай ступені абстрактнасці, якое перадае ўяўленне пра тыя сэнсы, якімі аперыруе чалавек у працэсе мыслення і якія адлюстроўваюць змест вопыту, ведаў і вынікаў усёй чалавечай дзейнасці і працэсаў пазнання свету.

Часцей за ўсё прадстаўніцтва канцэпту ў мове прыпісваецца слову, а само слова атрымлівае статус імя канцэпта – моўнага знака, які перадае змест паняцця найбольш поўна і адэкватна. Аднак канцэпт, як правіла, суадносіцца больш чым з адной лексічнай адзінкай. Такім чынам, адметнасцю канцэпту з’яўляецца яго суаднесенасць з планам выражэння ўсёй сукупнасці разнародных сінанімічных (уласна лексічных, фразеалагічных і афарыстычных) сродкаў, якія апісваюць яго ў мове.

У якасці рабочага азначэння канцэпту мы прынялі варыянт, прапанаваны прафесарам Маславай В.А. Адпаведна канцэпт – аператыўная змястоўная адзінка памяці, ментальнага лексікону, канцэптуальнай сістэмы мовы і мозга, усёй карціны свету, адлюстраванай ў чалавечай псіхіцы.

Калі гаварыць аб прэзентацыі лексемы шчасце ў лексікаграфічных працах, то трэба адзначыць такія яго спецыфічныя значэнні, як шанцаванне, пры якім спрыяльна складаюцца жыццёвыя абставіны, стан поўнага задавальнення сваім жыццём, лёсам.

Шчасцем таксама называюць задаволенасць чалавека сваім уласным жыццём, гармонію яго з прыродай, соцыумам.

Сэнсавымі замяшчальнікамі шчасця выступаюць таксама адзінкі ўдача, поспех, лёс, доля, дабро, шанцаванне.

Амаль усе тэорыі псіхалогіі і этыкі пагаджаюцца і пацвярджаюць думку пра тое, што шчасце як катэгорыя эмоцый суадносіцца і мяжуе з супрацьлеглай ёй катэгорыяй няшчасця і пакут. Фактычна само існаванне шчасця абумоўлена яго катэгорыяй – антыподам. Такую думку не паздзяляе толькі філасофія, якая ўспрымае шчасце як гранічна высокую, недасягальную катэгорыю, якая не мае супрацьпастаўлення.

Шчасце заўсёды праяўляецца ў радасці. Радасць і шчасце як душэўныя станы вельмі блізкія. Аднак шчасце не проста эмацыянальна больш насычаная і расцягнутая ў часе радасць. У шчасці знаходзіцца ўсведамленне годнасці жыцця. Трэба таксама адзначыць, што даследчыкі, уключаючы адзінкі “шчасце, радасць” у адзін сінанімічны рад, размяжоўваюць іх паводле адценняў значэнняў.

Спецыфіка канцэпту шчасце выяўляецца ў спалучэннях назоўнікаў і прыметнікаў з лексемай шчасце, у якіх выразная тэндэнцыя да ўжывання слоў (як прыметнікаў, так і назоўнікаў), якія паказваюць на гранічна высокую ступень праяўлення шчасця. Лексема шчасце спалучаецца з не толькі з прыметнікамі з прасторавым і часавым значэннямі, псіхаэмацыянальнага стану, але і з назоўнікамі, што маюць такія ж лексічныя значэнні.

У лексічным акружэнні даследаваных адзінак запатрабаваныя назоўнікі, якія перадаюць пачуцці і перажыванні, акустычныя і смакавыя асацыяцыі.

Лексемы лёс, доля, шчасце, радасць частотна спалучаюцца з дзеясловамі цяперашняга, будучага і прошлага часу. Часцей за ўсё прадстаўлены словазлучэнні з дзеясловамі прошлага і будучага часу, што сведчыць пра магчымасць усведамлення чалавекам свайго мінулага эмацыянальнага стану або пра жаданне перажываць гэты стан у будучым. Толькі ¼ словазлучэнняў з дзеясловамі часу прадстаўлена формамі цяперашняга часу, што гаворыць пра немагчымасць чалавека спасцігаць, асэнсоўваць сваё шчасце непасрэдна ў момант яго перажывання.

Вялікая колькасць дзеясловаў волевыяўлення ў семантычным акружэнні канцэпту шчасце сведчыць пра значнасць для чалавека гэтага паняцця, пастаяннае імкненне да шчасця.

Лексічнае акружэнне канцэпту шчасце прадстаўлена вялікай колькасцю займеннікаў. Трэба адзначыць, што з разгледжанымі лексемамі суадносяцца займеннікі ўсіх разрадаў.

Лексема “шчасце” можа ўжывацца ў функцыі прэдыката, які кіруе аб’ектнай залежнай часткай: “шчасце, (што/калі)…”, якая, акрамя станоўчай ацэнкі, сцвярджае таксама адмоўную адзнаку адпаведнай супрацьлеглай падзеі: “калі б гэтага не адбылося, было б дрэнна”; прыметнік “шчаслівы” можа ўжывацца ў складзе інфінітыва, “быць шчаслівым”; вельмі часта сустракаецца зварот, з лексемай “лёс” (“дзякаваць +каму”), які мае значэнне ‘быць удзячным за ўдалы зыход падзей. У моўнай свядомасці замацаваліся сімвалы, што паказваюць на наяўнасць (або адсутнасць) шчасця. Яны могуць быць як агульнавядомымі, так і індывідуальна-аўтарскімі.

Прааналізаваны матэрыял дае падставу сцвярджаць разнастайнасць вобразаў, звязаных са шчасцем. Вобразы шчасця могуць мець характар агульнавядомых і зразумелых (прыпадабненне да вадкасці, персаніфікацыя шчасця, прыпадабненне да святла і паветра, вобразы, звязаныя з грашыма і дабрабытам у цэлым), а таксама індывідуальна-аўтарскіх наватвораў, якія не сустракаюцца ў бытавых зносінах і апісаннях шчасця (параўнанне шчасця з птушкамі і жывёламі, ежай і харчаваннем, шляхам і дарогай).

Паэтычныя меркаванні адносна вытокаў шчасця, падзяляюцца на тры асноўныя групы. Першая разглядае шчасце як дадзенае чалавеку, а значыць, крыніца згаданай катэгорыі эмоцый знаходзіцца па-за межамі чалавечай дасягальнасці – ён не можа паўплываць на з’яўленне або страту шчасця.

Частотныя прыклады даюць падставу сцвярджаць існаванне погляду на шчасце як на нешта несапраўднае, ілюзорнае, якое вельмі рэдка сустракаецца на жыццёвым шляху.

Трэцяя група поглядаў прытрымліваецца думкі пра тое, што чалавек не здольны ўсвядоміць сваё шчасце і прасачыць за крыніцай яго з’яўлення.

СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ

1. Аргайл М. Психология счастья. М., 1990. – 271 с.

Арутюнова Н.Д. К проблеме функциональных типов лексического значения. // Аспекты семантических исследований. – М., - 1980. – С.32-37.

Арутюнова Н.Д. Номинация, референция, значение. // Языковая номинация. Общие вопросы. – М., - 1977. – С. 206.

Бендетович Г.Б. Лингвометодические аспекты категоризации // Язык как система коммуникативных операций: сб. науч. статей. – Мн. – 2004. – С. 6-9.

Бреслав Г.М. Психология эмоций. – М.: Смысл, 2004. – 544 с.

Вепрева И.Т. Метаязыковой комментарий в современной публицистике // Известия Академии Наук. Серия литературы и языка. – 2002. - №6. – С. 12 – 21.

Воркачев С.Г. Дискурсная вариативность лингвоконцепта // Известия РАН. Серия литературы и языка. – 2005. – Т.64. - №4. – С. 46-55.

Воркачев С.Г. Концепт счастья: понятийный и образный компоненты // Известия АН. Серия литературы и языка. – 2001. – Т.60. - №6. – С.47 – 58.

Воркачев С.Г. Лингвокультурология, языковая личность, концепт: становление антропоцентричной парадигмы в языкознании // Филологические науки. - 2001. - №1. – С. 64-71.

Гаўрош Н. Вобразнае азначэнне ў мастацкіх тэкстах. Слоўнік эпітэтаў беларускай літаратурнай мовы. Вучэбны дапаможнік. – Мн., 1986, - 98 с.

Гачев Г.Д. Национальные образы мира. Космо-психо-логос. – М., - 1995. – 215 с.

Гусейнов А.А., Апресян Р.Г. Этика: Учебник. – М.: Гардарики, 2002. – 442 с.

Демидов Д.Б. Феномены человеческого бытия. – Мн.: Экономпресс, - 1999. – 180 с.

Джидарьян И.А. Представления о счастье в русском менталитете // Психологический журнал. – 1997. – Т.18. - №3. – С.13 – 25.

Донецких Л.И. Слово и мысль в художественном тексте. – Кишинёв, “Ситинца”, 1990, - 164 с.

Карпов В.А. Сквозь призму концептов // Веснік ВДУ. – 2005. - №4. – С. 160.

Конан У. Архетыпы нашай культуры. // Адукацыя і выхаванне. – 1996. - №1. – С.6 – 9.

Конан В. Народ в координатах культуры. // Нёман. – 1995. - №2. – С. 13 – 15.

Кошелев А.Д. О концептуальных значениях приставки О-/ОБ- // Вопр. языкознания. – 2004 - №4. – С. 68-101.

Красных В.В. От концепта к тексту и обратно // Вестник МГУ, сер. 9. Филология. – 1998. - №1. – С.34- 40.

Кураш С.Б. Комперативные тропы как объект исследования в когнитивном и культурологическом аспектах // Русистика и белорусистика на рубеже веков. Вклад белорусских лингвистов, уроженцев Могилёвщины, в науку: Тезисы докладов международных научных чтений Международной научной конференции «Проблема истории и культуры Верхнего Поднепровья», - 25-26 октября 2001 г. / Под ред. Т.Г. Михальчук. – Могилёв.: МГУ им. А.А.Кулешова. – 2001. – 168 с., С. 121-122.

Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка // Русская словесность: Антология. – М.: Academia,- 1997. – С. 28 – 37.

Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие / В.А. Маслова. – Мн.: ТетраСистемс, 2004. – 256 с.

Маслова В.А. Поэт и культура: концептосфера Марины Цветаевой. – М.: Флинта, Наука, 2004. – 256 с.

Маслова В.А. Поэтический текст как объект анализа // Русистика и белорусистика на рубеже веков. Вклад белорусских лингвистов, уроженцев Могилёвщины, в науку: Тезисы докладов международных научных чтений Международной научной конференции «Проблема истории и культуры Верхнего Поднепровья», - 25-26 октября 2001 г. / Под ред. Т.Г. Михальчук. – Могилёв.: МГУ им. А.А.Кулешова. – 2001. – 168 с., С. 3-5.

Новаковска-Кемпна И. Категория чувства в когнитивном языкознании // Психологическая служба. – 2004. - №6. – С.5 – 12.

Паршина О.Н. Концепт «чужой» в реализации тактики дистанцирования (на материале политического дискурса) // Филол. науки. – 2004. - №3. – С. 85-94.

Плотнікаў Б.А., Антанюк Л.А. Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум. – Мн.: Інтэрпрэссервіс, Кніжны Дом. – 2003. – 672 с.

Прокофьев В.Ю. Концепт «Москва» в поэзии // Вестник Самарского государственного ун-та. – 2004. - №1. – С. 170 – 171.

Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. – М., 1976. – 365 с.

Русецкий В.Ф. Ключ к слову: Беседы о языке художественной литературы: Пособие для учителей. – Мн.: Экоперспектива, 2000. – 128 с.

Русский язык: проблема художественной речи: лексикология и лексикография. – М., “Наука”, 1981. - 199 с.

Телия В.Н. К проблеме связанного значения слова: гипотезы, факты, перспективы // Язык - система, язык – способность. – М., - 1995. – С. 25-36.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы: Больш за 65 000 слоў / Пад рэд. М.Р. Судніка, М.Н. Крыўко – Мн.: БелЭн, 1996. – 786 с.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: У 5-ці т. Т.5. Кн. 2. У-Я / [Рэд. тома М. Р. Суднік]. – Мн.: Беларус. Сав. Энцыклапедыя, 1984. – 608 с.

Уфимцева А.А. Роль лексики в познании человеком действительности и в формировании языковой картины мира. – М., - 1988. – 187 с.

Фасмер М. Этимологический словарь русского языка: В. 4-х т. Т.3 – М.: Прогресс. - 1971. – 827 с.

Фрумкина Р.М. Концептуальный анализ с точки зрения лингвиста и психолога // Научно-техническая информация, - 1992. – Серия 2. - №3. – С. 3 – 29.

Цітова А.І. Асацыятыўны слоўнік беларускай мовы. - Мн.: Выдавецтва БДУ. – 1981. – 144 с.

Черепанов М.В. Смысловая структура концептов “свет” и “тьма” и ее языковое выражение // Известия Саратовского ун-та. Нов. Серия. – 2003. – Т. 3. - №2. – С. 116-121.

Шчэрбін В.К. Спалучальнасць слова. // Беларуская мова. Энцыклапедыя. – Мн., 1994. – С. 194.

Юрэвіч А. Л. Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў. – Мн.: Выдавецтва Міністэрства вышэйшай, сярэдняй спецыяльнай і прафесіянальнай адукацыі БССР. – 1962. – 246 с.

КРЫНІЦЫ

Багдановіч І. Чаравікі маленства: Вершы. – Мн.: Маст. літ., 1985. – 62 с.

Гудкова М. Уголас: кн. паэзіі. – Мн.: Маст. літ., 1995. – 174 с.

Данільчык А. Абрыс Скарпіёна: Вершы– Мн.: Маст. літ., 1996. – 79 с.

Дудзюк З. Так і не: Вершы. – Мн.: Маст. літ., 1993. – 189 с.

Канапелька А. Летазлічэнне: Вершы. – Мн.: Маст. літ., 1999. – 127 с.

Каржанеўская Г. Вечны водгук: вершы і паэма. – Мн.: Маст. літ., 1988. – 158 с.

Каржанеўская Г. Званы гадоў: Зборнік паэзіі. – Мн.: Маст. літ., 1980. – 112 с.

Лось Е. Лірыка ліпеня. Вершы і паэмы. – Мн.: Маст. літ., 1977. – 149 с.

Рублеўская Л. Замак месячнага сяйва: Вершы. – Мн.: Маст. літ., 1992. – 126 с.

Русілка В. Ажына: Вершы. – Мн.: Маст. літ., 2004. – 70 с.

Сом Л. Адзінокая зорка: Вершы і песні. – Мн.: Маст. літ., 1996. – 86 с.

Тварановіч-Сеўрук Г. Ускраек тысячагоддзя: Вершы. – Мн.: Маст. літ., 1996. – 143 с.

Янішчыц Я. На беразе пляча: Лірыка. – Мн.: Маст. літ., 1980. – 96 с.

ДАДАТАК

Табліца. Вербальныя рэалізацыі канцэпта “шчасце”

Колькасць лексем

Лексема

Рэалізацыя лексемы ў кантэксце

390

Пашэнціць

Удача

Радасць

Рады

Радасны

Доля

Лёс

Шчасце

Няшчасце

Пашэнціла – пазбег скаварады

А хто займеў такую вось ўдачу; лягуць шчыльна журба і ўдача; плачу за горкую ўдачу расянай кропелькай віна; выпырхне вясёлкаю ўдача; на шлях няроўны азірнуся і на ўдачу мімаходзь.

У гэтай кватэры, на радасць, ёсць боль, што завецца зямлёй; з дрыготкай радасцю бяссоннай; як называюцца слёзы? Святлынь, радасць, гаркота; струна душы, падобная на ўскрык, перажагнала радасць і гаркоту; я пражыву між радасцей і страт; прошлай радасці званец; ты адыходзіш святочна і проста, забіраеш радасць і сон; і кожны дзень – гарачы вырай здзіўленняў, радасцяў, клапот; запозна радасць, як даспелы яблык; вялікія тут перамены збыліся на радасць жыцця; скупы на радасць дзед той быў; дзякуй, служанка-дарога за крохкую радасць хвілін; як не стае мне адзінай рукі, у якой мая радасць і сіла; будзе радасць і туга; лета радасці за руку вядзе; і радасць гэтак лёгка спудзіць; наклічу радасць выпадкова.

Як многа ў мяне людзей, што рады майму спяванню; я рада, што праз груд гадоў не развучылася смяяцца; ды й мы таксама рады; ціха радуецца ўпотай;

Чую сэрцам: забаронены мне твой радасны палон.

Сваю мо долю дарагую ўбачыць; імкнешся долю ўзварушыць; доля, што жыве на небе сёмым; над спаленай доляй стаіць; за лепшай доляй; блаславілі і долю саткалі; а сцежкі наша доля не мыляе; так песня – долю нараджае; між пакутай і доляй паміж; мы сцежку выбралі сабе як долю; іншай долі не даўмецца; хіба я гэткай малілася долі; не размяняць ні сцежкі і ні долі; яшчэ з табой мы павяснуем, доля; а доля, як вайна; не бойся скрухі, песенная доля; долі мне не абхітрыць; доля мая – нібы гронка любові; такую мажлівасць нам доля дала; яшчэ шкадуе доля нас; і над нашай агульнаю доляй сапсаваны гадзіннік вісіць; ах, Беларусь, мая ты доля; у нядолі ўзгадавала; долі сівой не тоячы; доля нас вітала; быццам змрок расхінае святлістая доля сама; шлях маёй споўненай долі; дзе наша доля; толькі днець пачало над доляй; душа раскрыжавана, у змроку доля; мне праніклівасць доля дала; каму ж пакоры доля не дала; хто долі просіць.

Лёсу прамяністага не міне; на лёс свой запаветны малюся; я так цяпер удзячна лёсу за міг жыцця, за сэнс жыцця; многае мне лёс падарыў; лёсам мне дадзена многа; лёс мой высакосны; на кім паставіў кропку лёс; у паэтаў не скваплівы лёс; о дай апомніцца ёй, лёс; выбухне лёс; выпаў лёс быць мужнай; лёсу пятачок; упляліся ў ваш балесны лёс шыпы і ружы; о не пра свой, пра песні лёс; твой і мой нястомны дзень і лёс; хай струны дзён уславяць лёс пяра; вазьму свой лёс і перайначу; на шчасце ім лёс прыбярог; лёс мой вясковы; не нараку на лёс; лёс захапляючы і горкі; лёс асабісты; быць лёсам хацела тваім; не абдзялі ж яе шчасцем, лёс; злому лёсу не верце; адбіўся твой глыбінны лёс; пра лёс з ёй размаўляю; скошан лёс; паміж двух непрыкаяных лёсаў; такі нам выпаў лёс – суцэльнае чаканне; жоўты сцелецца агонь пад колы лёсу; думкамі абменьваемся, лёсамі; вось думнік-лёс; як лёс праз сівізну тваіх гадоў дыханне; лёсу насмешка; прайшоў, як лёс; прынёс цябе не лёс, а памяць; стаіць незалежна, як лёс; высокі лёс; у самым цэнтры драматычных лёсаў; як жорстка лёс кіруе мной; прыватны лёс; кінуць лёс на лязо нажа; наш лёс нашых коней запрог; абмінуў непапраўны лёс; Даўгавы лёсам ісці; лёс перамог; звязаны снопікам нашыя лёсы; дзякуй лёсу, брат; дзякуй лёсу ёсць Азёрны край; спаслаў жа шчаслівую муку мне лёс.

Шчасця замала ў ціхай кватэры, слёзы шчасця, падкова шчасця, высокае шчасце здабыта, жорсткае шчасце, не просіш шчасця, з гарчынкай шчасця, трымціць душа на гольцы шчасця, шчасця не займала, чужога шчасця кропля, шчасцем сагрэта, шчасця замала, засвеціць шчасця месяц, да шчасця зусім недалёка, варожыць пра шчасце, шчасце крохкае лілею, шчасце не па ўзросту, на шчасце колас дай, на шчасце правы, маю трохі шчасця, хваліцца шчасцем, кароткі, як шчасце, на шчасце прыбярог, як на шчасцейка, сонечны зайчык шчасця, неабдымнае шчасце, не маю шчасця, не зычыць шчасця, жыць адзіным шчасцем і каханнем, шлях да шчасця, шчасце злічана часам, свет ад шчасця не заслонены, задрамала шчасце, дабрабытнейшае шчасце, наша шчасце падае, прыдзе шчасце к сіраціне, не аслабнуць у шчасці, з шчасцем парадніць, на донейку шчасця, сляза ад шчасця бяжыць, шчасце з дробнаю слязой, гордае шчасцейка, голас ад шчасця звонкі, шчасця шукаць, дай мне шчасцейка, набытак шчасця, вогненнае шчасце, прабілася шчасце, ад шчасця лекаў я не знаю, глыток шчасця, шчасця твайго не парушу, камарынае шчасце, песня пра шчасце, хай нам паслужыць шчасце, быліна шчасця, адбітак шчасця, шчасце уявіла, непрыгожае шчасце, шчасце адабраў, у марах да шчасця, сустрэнеш шчасце, не абдзялі шчасцем, шчасцем узняло, далёкае шчасце, з прадчуваннем шчасця, шчасце мацярынства, шчасце не коштуе, крычалі пра шчасце, шчасця не выкрасці, жадаю шчасця, дапаможа ў шчасці, чыстае шчасце, поўняцца шчасцем імгненні, шчасце здалося посным, вечнае шчасце, шчасце зямное, даўнім шчасцем баліць.

Маё няшчасце сталася, кожны сам сабе няшчасце напрарочыць, няшчасце лягло, вяршыліся няшчасці.