Творчая спадчына Алеся Пісьмянкова
ЗМЕСТ
УВОДЗІНЫ
І. ГЛАВА. АСАБЛІВАСЦІ ЖЫЦЦЁВАГА І ТВОРЧАГА ШЛЯХУ А.ПІСЬМЯНКОВА
ІІ. ГЛАВА. ХАРАКТАРЫСТЫКА ТВОРЧАЙ ІНДЫВІДУАЛЬНАСЦІ ПІСЬМЕННІКА
2.1 Асноўныя тэмы і вобразы паэзіі А.Пісьмянкова
2.2 Суадносіны сучаснага і мінулага ў часавай прасторы твораў Алеся Пісьмянкова
2.3 Тэма Радзімы ў лірыцы А.Пісьмянкова
ЗАКЛЮЧЭННЕ
СПІС ЛІТАРАТУРЫ
Уводзіны
Маладая беларуская паэзія 80-90-х гадаў – з’ява шматаблічная, яна складаецца з цікавых творчых індывідуальнасцяў, увабрала ў сябе багаты мастацкі спектр вобразаў, тэм пачуццяў і думак.
Сучасная беларуская паэзія складаецца з вялікай колькасці творчых індывідуальнасцяў. Не выключэнне і імя Алеся Пісьмянкова ў паэзіі гэтага часу.
Калі чалавека не стае, найперш падчас ягонага імгненнага адыходу, інакш пачынаеш успрымаць шмат якія ягоныя ранейшыя выказванні, абавязкова шукаючы ў іх нейкі патаемны сэнс, што на адлегласці ўспрымаецца ўжо як змрочнае прадчуванне. У дачыненні да пісьменніка, прынамсі, зрабіць гэта прасцей, бо ўсё тое, што гняло яго, не давала спакою, выклікала трывожныя думкі, як правіла, занатавана на паперы. Алесь Пісьмянкоў у гэтым выпаду таксама не з’яўляецца выключэннем. Менавіта ў гэтым заключаецца значнасць і актуальность тэмы, якой прысвечана наша курсавая работа.
Агляд літаратуразнаўчых крыніц па тэме даследавання паказаў, што жыццёваму і творчаму шляху Алеся Пісьмянкова прысвяцілі свае працы многія крытыкі і літаратуразнаўцы, сярод які варта назваць наступных аўтараў. Так, творчасці А.Пісьмянкова ўвогуле прысвечаны працы: Галубовіч П. "Рыцар паэзіі"; Гальпяровіч Н. "Паэзія дабрыні: творчасць Алеся Пісьмянкова", "Творчы партрэт Алеся Пісьмянкова"; Коршуков Е. "Сердце поэта: прочитывая книгу поэзии Алеся Письменкова". Асобныя тэмы ў творчасці А.Пісьмянкова раскрываюцца ў працах: "Паэзія А.Пісьмянкова ў колерах і пахах" Бельскі А.І.; "Праз уласнае сэрца: Тэма Радзімы ў творчасці Алеся Пісьмянкова" Марціновіч А.
Калі звяртацца да выказванняў літаратараў і пісьменнікаў пра асобу і творчасць Алеся Пісьмянкова, то тут варта згадаць наступныя:
Вельмі праўдзіва і кранальна малюе партрэт свайго сябры Уладзімір Ягодвік, звяртаючыся да яго з такімі словамі: "Ты ўмеў жартаваць. Ты любіў жартаваць. Ты заўсёды імкнуўся і блізкага сябра, і калегу па рабоце акрыліць радасцю. Не імкнуўся, а проста ў цябе так атрымлівалася, бо інакш ты жыць не ўмеў. Вядома, ты меў права назваць сваё выбранае: "Я не памру, пакуль люблю" [9; С.200].
Слушна сказала пра творчасць Алеся Пісьмянкова Таццяна Мушынская: "Сам Пісьмянкоў лічыў, што шмат пісаць не трэба, бо кожнае слова павінна быць аплачана пачуццём. Як грошы ў дзяржаве – золатам. А іначай пачынаецца інфляцыя... Цяпер зразумела, чаму так моцна дзейнічалі на свядомасць яго вершы – слова сапраўды было аплочана чыстым золатам паэтавай душы. Зразумела, вершы Алеся застаюцца ў хрэстаматыях і школьных падручніках, некалі сябры выдадуць зборнік успамінаў. Магчыма, залічаць да сонму класікаў. Гэта суцяшэнне, але слабое. Жывы, хоць без рэгалій – усё роўна лепей..." [9; С. 200].
Мэтай нашай работы з’яўляецца комплексны аналіз творчасці Алеся Пісьмянкова.
Пастаўленая мэта патрабуе вырашэння наступных задач:
прааналізаваць літаратуразнаўчыя крыніцы па дадзенай тэме;
даць характарыстыку асноўным этапам жыццёвага і творчага шляху Алеся Пісьмянкова;
разгледзець і вызначыць асаблівасці творчасці аўтара.
Аб’ектам даследавання дадзенай курсавой работы з’яўляецца творчая індывідуальнасць Алеся Пісьмянкова.
Прадметам жа ў сваю чаргу можна назваць творчую спадчыну пісьменніка.
Паэзія А.Пісьмянкова не можа не выклікаць захаплення. Яна вабіць да сябе нязмушанасцю радка і адначасова надзвычайнай ёмістасцю, што нярэдка пераходзіць у філасофскую напоўненасць. Яна вельмі прачулая, бо ідзе ад уражлівай душы. У ёй ёсць жыццёвая моц, але яна прываблівае і сваёй духоўнай трываласцю. І гэта пры здзіўляючай лаканічнасці, што месцамі нагадвае сабой нават пэўную эскізнасць, але эскізнасць гэтая – не штрыхавая, а контурна выразная, а таму і атрымліваецца паэтычны малюнак такім зрокава выразным і пераканальным.
Алесь Пісьмянкоў – паэт рамантычнага светаўспрымання. Яго паэзія прасвечана глыбокім пачуццём лірызму, пранікнёным пафасам патрыятызму і чалавечнасці. У сваіх кнігах "Белы Камень" і "Чытаю зоры" паэт сцвярджае неўтаймоўнасць чалавечага духу ў спазнанні зямнога быцця, гісторыі, сучаснасці. Герой А.Пісьмянкова – беларус, які мае трывалую культурна-гістарычную памяць, ён адчувае сябе на зямлі продкаў паўнакроўна і надзейна ("Балада роду", "Трызненне паўстанца", "Дума Вітаўта"). Паэтаў герой ведае і шануе генеалогію свайго роду, ганарыцца крэўнай прыналежнасцю да зямлі Беларусі, якая нарадзіла Каліноўскага і Вашчылу, Скарыну і Багрыма, Багушэвіча і Багдановіча.
І ГЛАВА. АСАБЛІВАСЦІ ЖЫЦЦЁВАГА І ТВОРЧАГА ШЛЯХУ А.ПІСЬМЯНКОВА
Алесь Пісьмянкоў нарадзіўся 25 лютага 1957 г. у вёсцы Іванаўка Касцюковіцкага раёну Магілёўскае вобласці. Бацька паэта, Уладзімір, па прафесіі шафёр, маці, Марыя, працавала медсястрой.
У 1964 Алесь Пісьмянкоў паступіў у Бялынкавіцкую сярэднюю школу. Асаблівы ўплыў на яго зрабіў настаўнік мовы і літаратуры А. Нікіценка, які ў свой час, калі вучыўся ў Смаленску, неаднойчы сустракаўся з А. Твардоўскім і М. Ісакоўскім. У школе А. Пісьмянкоў рана пачаў пісаць вершы, але сур'ёзнай увагі ім не надаваў.
У 1974 – 1975 працаваў карэспандэнтам касцюковіцкай раённай газеты "Сцяг камунізму". Тады ж асабіста пазнаёміўся з А. Пысіным, які прыязджаў на сустрэчу з членамі раённага літаб'яднання. А.Пысін так пісаў пра сваё знаёмства з Алесем Пісмянковым: "На касцюковіцкім семіныры асабліва прыемным было знаёмства з семнаццацігадовым Алесем Пісьмянковым. Нядаўні дзесяцікласнік, ён працаваў карэктрарам у раённай газеце, а жыў у сваёй вёсцы Бялынкавічы, якая паблізу. Танклявы, светлавалосы, знешне ён нагадваў гарадскога падлетка, але быў занадта ціхі і сарамлівы. Можа, разумеючы гэта, у сваіх вершах хацеў быць трохі "байчэйшым", надаваў свайму лірычнаму герою больш сталасці і мужнасці. А лепшыя яго вершы па-юнацку шчырыя і непасрэдныя, у іх шмат пачуцця і такой добрай наіўнасці, якая асабліва кранае" [9; С. 199].
Як Генадзь Бураўкін верыў у шчаслівую творчую дарогу Яўгеніі Янішчыц, прадстаўляючы яе "лімаўскаму" чытачу, гэтаксама Аляксей Пысін быў упэўнены, што ў далейшым хораша складзецца паэтычны лёс ягонага земляка. А ўпэўненасць з’явілася пасля таго, як Аляксей Васільевіч, вельмі ўважлівы да кожнага таленту, паспеў прачытаць яго творы.
Шчырасць, непасрэднасць, а часам і тая ж "добрая наіўнасць" характарызавалі і вершы, прапанаваныя А.Пысіным для падборкі ў "Дзень паэзіі". Іх усяго чатыры, але гэта і нямала, калі прыняць пад увагу, што шмат каму і з ужо добра вядомых паэтаў было адведзена месца ненамнога больш. Ды справа не ў колькасці: вершы А.Пісьмянкова не толькі не губляліся сярод іншых публікацый, а наадварот, сваёй прасветленасцю, сонечнасцю, нейкай унутранай празрыстасцю, што выклікае ў душы не проста пачуццё замілавання, а і здзіўлення перад нерушавасцю таленту і ўсяляе ўпэўненасць, што ён у далейшым на многае здатны, выклікалі ў сэрцах сапраўдных знаўцаў і прыхільнікаў паэзіі радасць ад усведамлення, што не пабяднела беларуская зямля на яркія дараванні.
Гэта ўжо пазней з гадамі, калі голас паэта ўзмужнеў і акрэп, Алесь Пісьмянкоў стаў пісаць пра тое, што блізкае і дарагое для яго сэрца ад нараджэння. Пісаў пра тое, чым была напоўненая душа – успрымальная і ўражлівая. Па словах А.Марціновіча: "Праўда гэта нам, чытачам, здавалася, што ён проста пісаў. А ён і тады, і пасля пісаў не ў традыцыйным разуменні гэтага слова. І нават не жыў вершамі, а думаў імі" [9; С. 200]. У гэтай жа сувязі, каб пацвердзіць вышэйакрэсленую думку, варта прывесці словы самога Алеся Пісьмянкова, які даволі слушна гаворыць пра гэтую ж рэч: "Паэты з уласнай практыкі ведаюць, што вершы не пішуць, вершы думаюць, вершы выношваюць і толькі потым запісваюць" [9; С. 200].
У 1975 паступіў на беларускае аддзяленне філалагічнага факультэта БДУ, якое скончыў у 1980.
Пасля заканчэння універсітэта Пісьмянкову пашанцавала застацца ў Мінску. У далейшым прафесійны, творчы яго лёс у дачыненні да яго аказаўся спагадным.
Атрымаўшы дыплом аб вышэйшай адукацыі, у 1980 – 1982 працаваў карэспандэнтам у аддзеле крытыкі і бібліяграфіі газеты "Літаратура і мастацтва".
З 1982 – рэдактар аддзела навукі і мастацтва часопіса "Полымя". 3 1990 намеснік старшыні СП Беларусі. Пасля вярнуўся ў "Полымя" намеснікам галоўнага рэдактара, каб пазней зноў перайсці ў "ЛіМ", цяпер ужо галоўным рэдактарам. Апошім часам узначальваў рэдакцыю гумарыстычна-сатырычнага часопіса "Вожык".
Алесь Пісьмянкоў быў лаурэатам прэміі Ленінскага камсамола (1988), Літаратурнай прэміі імя Аркадзя Куляшова (1998).
Член СП Беларусі з 1984.
Многія з творчых людзей па-добраму могуць пазайздросціць такой службовай кар’еры. Чаго не скажаш пра лёс жыццёвы. Ён, у адрозненні ад творчага, выпрабоўваў А.Пісьмянкова жорстка, нават з нейкай садысцкай паслядоўнасцю. Блізкія Алесю людзі адыходзілі адзін за адным, пакідаючы ў ягонай душы глыбокі след, а ў сэрцы - незагойныя раны. А сэрца ён меў слабае, хвоорае, аднак да ўрачоў не тое што не спяшаўся, а ніколі іх не наведваў.
Першы верш надрукаваў у 1972 у касцюковіцкай раённай газеце "Сцяг камунізму". Дзесяцікласнікам паслаў падборку вершаў у "Магілёўскую праўду". У абласным і рэспубліканскім друку А. Пісьмянкоў выступае з 1974. Яго вершам характэрна рамантычная ўзнёсласьць, імкненне лірычнага героя да дабрыні, добразычлівае стаўленне да чалавека. Адначасова паэт поўны непрымірымасці да чэрствасці, абыякавасці, душэўнай глухаты. У яго вершах пачатковага этапа грамадзянскі пафас быў прыглушаны; потым паэт стаў глыбей асэнсоўваць гістарычны шлях Бацькаўшчыны, творы набылі філасофскую заглыбленасць, эпічную непаспешлівасць і грунтоўнасць (зборнікі "Белы камень" і "Чытаю зоры").
Калі гаварыць пра пачатак творчасца Алеся Пісьмянкова, то варта зазначыць, што рэдка хто можа пахваліцца такім раннім і ўдалым творчым дэбютам, як гэты паэт. Хіба што можна згадаць незабыўную Яўгенію Янішчыц, тады яшчэ школьніцу з вёскі Рудка Пінскага раёна, якая пачала друкавацца ў вельмі аўтарытэтны на той час газеце "Літаратура і мастацтва". Аднак і Алесь Пісьмянкоў быў зусім юным, калі выступіў у чарговым зборніку "Дзень паэзіі", што выйшаў у 1976 годзе. У той час ён вучыўся ўсяго на другім курсе аддзялення беларускай мовы і літаратуры філалагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага універсітэта.
Калі даваць характарыстыку пэўных душэўных якасцяў Алеся Пісьмянкова, то вельмі дарэчы тут будзе прывесці яго асабістыя словы, што характарызуюць адносіны паэта да працы наогул і працы сялянскай – на зямлі. Так, на пытанне журналіста пра тое, ці кліча да сябе праца на зямлі, вёска Алесь Пісьмянкоў адказваў: "Я гэтую працу вельмі люблю. Дажыву да такіх гадоў, калі буду вольным ці стану чалавекам матэрыяльна незалежным, я ў горадзе жыць не буду… Паеду. Калі б у мяне сёння была б магчымасць, я жыў бы на прыродзе" [9; С. 201].
У паэта была яшчэ адна мара: пасадзіць свой сад:
Я кнігу ўсё-ткі напісаў,
Сыноў двух ясных нарадзіў,
Але, народжаны ў лясах,
Дасюль свой сад не пасадзіў.
Ды што там лес, ну хоць бы сад!
Як бацька некалі,
Як брат…
І толькі часам па вясне,
Калі туманіцца пагляд,
Тады і мне ў ружовым сне
Шуміць мой сад,
Цвіце мой сад.
Л.Галубовіч наступным чынам паспрабавала вызначыць літаратурны вобраз Алеся Пісьмянкова: "Калі б паняцця паэта чыстай красы не існавала, то яго прыдумалі б спецыяльна для вызначэння літаратурнага вобраза Алеся Пісьмянкова. Чытаць пры ім пустапарожнія рыфмаванкі мала хто адважваўся. Яму было сорамна за іх. Лепш было цытаваць запаветна-класічнае: М.Багдановіча, А.Куляшова, У. Сакалова, Я.Смелякова. Не раз і не двыа згадваючы лепшае, напісанае А.Пісьмянковым, і супастаўляючы яго з літаратурнымі здабыткамі сучаснікаў і папярэднікаў нашай літаратуры, прыходзіш да высновы, што ён, незалежна ад нашай волі, упісваецца ў неафіцыйны (нікім і нічым не навязаны, апроч як іх уласным жыццём і творчасцю) класічны рад, побач з імёнамі Паўлюка Труса, Анатоля Сербантовіча, Міхася Стральцова, Яўгеніі Янішчыц" [2; С. 211].
ІІ. ГЛАВА. ХАРАКТАРЫСТЫКА ТВОРЧАЙ ІНДЫВІДУАЛЬНАСЦІ ПІСЬМЕННІКА
2.1 Асноўныя тэмы і вобразы паэзіі А.Пісьмянкова
Алесь Пісьмянкоў меў неад’емны талент на любоў. Да баькоў, да Радзімы, да жанчыны, да сям’і, да ўсіх добрых людзей. Падчас здавалася, што гэткая яго празмерная любоў набывала лагічныя формы, тады суб’екты яго любові каналі ў яго вачах, а кола роднасці звужалася да яго ўласнай істоты. Таму нярэдка даходзіла да адкрытай споведзі і сентыментальнага апраўдання (у тым ліку і перад самім сабой):
Вечарам
зорка ў акне,
ноччу
каханая ў сне,
раніцай
птах на бярозе
пакрыўдзяцца на мяне,
калі перайду я
на прозу.
Безумоўна, што па прыродзе сваёй такая паэзія не магла быць ні пафаснай, ні трыбуннай (хоць Алесь Пісьмянкоў нярэдка выступаў перад аудыторыяй).
І ўсё ж такі, як усякі сапраўдны творца, ён быў самадастатковы і спрагнены ўласнай адзінотаю перад пытаннямі вечнасці. Адсюль і гэтая мінорная элегічнасць ("Прачнуўся з жахам безгалосы - //Прапала музыка ў душы// Не чую музыкі ў бярозах, // Не чую музыкі ў нябёсах, // А вы мне кажаце "Пішы") і рэдкая для яго багемная, кажучы па-руску, "отстранённость":
Ад неба блізкі ці далёк,
Хоць у царкве, хоць на піру –
Паэт заўсёды адзінокі,
Я гаварыў і гавару.
І дакараць яго не трэба –
Яго і так туга шкрабе:
Ён гаманіў нядаўна з небам,
А зараз слухае цябе.
Тыя, хто ведаў А.Пісьмянкова, могуць без асаблівых намаганняў прыпомніць яго агіднае стаўленне да ўсяго цёмнага, двухаблічнага і прымхлівага і амаль бязвольную прыхільнасць да ўсяго чыстага, шчырага і сумленнага.
Дабрыня, спагадлівасць, інтэлігентнасць, а падчас і рэдкая для мужчын сентыментальнасць на фоне выбітнага лапідарнага стылю пісьма вылучалі яго сярод равеснікаў (а бадай, і ўсіх літаратараў-сучаснікаў) па паэтычным цэху. Сказаць, што ён быў рэалістам альбо кансерватарам можна толькі з умоўнай доляй дапушчальнасці, хоць для гэтага можна знайсці неабвержаныя сцвярджэнні самога паэта:
Зноў снег без марозу,
Зноў снег без марозу –
Зноў дзён аднастайных гурма,
Як постмадэрнісцкая
Нудная проза,
Дзе выйсця ў героя няма.
Няўжо гэтак будзе бясконца?
Сюжэт безнадзейна завіс...
З марозам і сонцам,
З марозам і сонцам
Вярнуцца хачу ў рэалізм.
Падсвядомае прадчуванне страшных падзей адчуваецца не толькі ў апошняй кнізе аўтара, але і ва ўсёй яго творчасці наогул:
На кругі свая,
На свае кругі...
Вось дайшоў і я
Да сівой тугі.
Не заві, вярста,
У радзінны кут:
Сірата я там
Сірата і тут.
Тут можна тлумачыць – і як у горадзе, і як у сям’і, і як сярод сяброў і калег, і, нарэшце, як на гэтым свеце – тут...
Часта папярэджваючы прадраканне смерці ў творах сваіх сяброў і калег, ён сам, як бы міжвольна, а падчас і свядома гуляўся са смерцю, выклікаючы яе, як сапраўдны значны мастак, прагнучы ўведаць ці падлеглы і ён яе выраку, як найчасцей былі падлеглыя ёй усе найбольш знаныя трагічныя Паэты, Мастакі і Творцы.
У А.Пісьмянкова жыло, напаўняла ягонае сэрца і душу да самых краёў асаблівае стаўленне да свайго народа. Ён не захапляўся ім безаглядна, як гатовы захапляцца тыя, хто клянецца ў вернасці яму. Аднак і не папракаў за тое, што ён не такі, якім павінен быць. Успрымаў яго такім, якім ёсць на самой справе. Калі ж і гатовы быў у чымсьці папракнуць, дык найперш гэты папрок адрасаваў самому сабе, бо пастаянна адчуваў сябе сынам свайго народа, сынам Беларусі. І гэтае сваё стаўленне цудоўна выказаў у адным з твораў:
Год не прыходзіцца на год –
Такая ў нас пагода:
Не наракаю на народ,
Які не стаў народам.
З яго герой і супастат,
І кат з яго, з народа,
Народ ні ў чым не вінават –
Такая ў нас пагода.
Не варта вулей варушыць,
Знайсці б сабою згоду..
Найлепей жыць, як набяжыць
У гэткую пагоду.
Найпершым жаданнем Алеся Пісьмянкова – было высветліць свае ўласныя вытокі. І невыпадкова, а сімптаматычна тое, што першая ягоная кніга адкрывалася не якім-небудзь творам, а менавіта "Баладай роду". Аднак не ад уласнага імя пісаў, а падаваў гэтую гісторыю як прамоўленае адным са сваіх дзядоў, і ў выніку такога мастацкага прыёму гаворка набывала яшчэ больш важкі сэнс, бо тое, што ажывала падчас яе, сягала з самых глыбінь даўніны, а тым самым ненавязліва адчуваласясувязь некалькіх пакаленняў, а яшчэ, што таксама важна, паэтаў продак успрымаўся часцінкай усяго народа, які здаўна насяляў гэты куток беларускай зямлі:
- З Дняпра наш продак родам,
З зямлі Машэкаў і Вашчыл.
Гарачы норавам і сэрцам.
Як люд у нашай старане,
Вачэй радзіміцкіх азерцы,
Крыху гарэзінкі на дне.
Гэтая повязь пакаленняў яскрава прысутнічае і ў вершы "Дзень нараджэння", змешчаным у кнізе "Чытаю зоры".
Бачыў Алесь Пісьмянкоў сваю роднасць і іншага кшталту, звяртаючыся ў вершы "У Каменцы" (таксама з першай кнігі) да падзей, звязаных са знаходжаннем у маёнтку Давыдавых дзекабрыстаў, з наведваннем да іх Пушкіна. А для таго, каб найлепш паказаць гэтую повязь, знаходзіў нечаканы і надзіва выйгрышны сюжэтны паварот, як бы падкрэсліваючы сваю асабістую прысутнасць у тым часе:
...Яшчэ не б’е Дантэсаў пісталет,
Не ганьбіць свецкая гамонка,
Яшчэ смяюцца звонка-звонка
Мішэль Бястужаў і Паэт.
Яны ідуць пад небам сінім –
Няхай іх сівер не кране, -
Яны гавораць пра Расію
І, можа, нават – пра мяне.
Усю паэзія Алеся Пісьмянкова крытыкі часта называюць загадкай. У тым сэнсе, што, як на першы погляд, як быццам нічога нечаканага ў ёй няма, матывы цалкам традыцыйныя, а бярэ ж, як кажуць, за жывое, кранаецца самых патаемных душэўных струн. Ды інакш і быць не можа, бо ўсё напісанае А.Пісьмянковым – не толькі талентам народжана, а і прапушчана праз ягонае сэрца, напоўненае любоўю да чалавека і безабароннае перад няшчырасцю, двурушнасцю. І некалі прамоўленае ім сёння ўжо ўспрымаецца і ягоным голасам адтуль. З нематы і вечнасці:
Я прыеду, я вярнуся,
Я прыйду да плыткай рэчкі,
Дзе самотны белы бусел
Думу думае аб вечным
2.2 Суадносіны сучаснага і мінулага ў часавай прасторы твораў Алеся Пісьмянкова
Творчасць вядомага беларускага паэта Алеся Пісьмянкова добра вядома чытачам. Відавочна, прычына такой папулярнасці паэзіі А.Пісьмянкова ў яго стаўленні да Слова як да святая святых, дадзенага чалавеку для таго, каб зберагчы ў душы ўсё ўзвышанае, светлае. У засваенні роднага слова творца абапіраецца на мовазнаўчыя пошукі сваіх землякоў-лексікографаў Івана Бялькевіча:
... гартаю
Бялькевічаў "Слоўнік",
Нібыта гасцюю
Ў радні
Таксама паэт часта звяртаўся і да спадчыны Івана Насовіча, які ў беларускай літаратурнай мове новага часу плённа развіваў традыцыі "Літоўскай граматыкі" і "Літоўскага слоўніка" Станіслава Богуш-Сестранцэвіча, сваякі якога і параілі Насовічу заняцца беларушчынай.
...І ноч насоўваецца,
І старасць насоўваецца...
Усе у Амсціславе спяць,
Не спіцца толькі Насовічу.
Насовічу некалі спаць:
Трэба крыніцу капаць,
Трэба капаць крыніцу,
Каб унукі маглі напіцца.
...Бачыш, як нешта
бліскае –
Вада ўжо блізка. ("Насовіч")
У творчасці Алеся Пісьмянкова мінуўшчына арганічная, як падых, як прага глытка вады ў спякоту.
Еднасць яго музы з старадаўняй нацыянальнай кніжнасцю здзяйсняецца праз засваенне геральдычных сімвалаў – маральных арыенціраў даўніны ў сучасным айчынным мастацкім працэсе. Згадаем, што асноўная паэтычная адзінка ў сістэме вобразна-выяўленчых сродкаў (асабліва ў часы Сярэднявечча) – не троп, а рытарычная фігура ці метабала (адхіленне ад пачатковай нулявой ступені як вынік прамоўніцкай дзейнасці). Дасягненні параджальнай паэтыкі і неарыторыкі дапамагаюць вытлумачыць як традыцыйны, так і сучасны творчы працэс, шмат у чым тоесны з пошукамі сярэднявечнага гамілета ў "вынаходніцтве" прамовы-казання. Зазвычай "вынаходніцтва" пачынаецца з тэмы, яе макракантэксту, той часткі літаратурнага паведамлення, якая папярэднічае мастацкаму прыёмы, метабале, і знешняя ў адносінах да яго:
Чорны крыж
На белым полі...
Край распяты
На крыжы?
"Смерць ці воля,
смерць ці воля? –
Грозна звоняць палашы. ("Дума Вітаўта").
Сінтаксічны этап гэтага рытарычнага працэсу мае на мэце стварэнне звязак і прэдыкатываў, якія б аб’ядноўвалі простыя ідэі. Для лексічнага напаўнення верша выкарыстоўваюцца топасы – адзнакі трафарэтных суадносінаў паміж паняццямі і з’явамі. Топасы выступаюць сродкам пошуку аргументаў ці доказаў, развагаў у межах твора:
Смерць ці воля –
Вырашаюць палашы.
Вырашае меч булатны
І татарскае страла.
Вырашае просты ратнік –
Сейбіт з ціхага сяла. ("Дума Вітаўта").
Такая структура макракантэксту, у нечым роднасная еўрапейскай, постмадэрнісцкай, на думку вучоных, - узор параджальнай сістэмы, калі твор будуецца паводле ўяўлення пра яго:
І нястрымная Пагоня,
Што ўразаецца ў крыжы...
Не затопча нышы гоні
Бот чужы ("Дума Вітаўта").
Лірычны герой Алеся Пісьмянкова стварае ўласны загадкавы паэтычны свет, своеасаблівую легенду пра сябе і сваю творчасць:
І ўсё-такі цуда бывае!
Захочаш – і я пакажу,
Як сонечны промень іграе
На струнах гарэзных дажджу
І роспач сплывае, як пена...
Захочаш – і я дакажу,
Што дождж на узроўні Шапена.
Ты толькі даверся дажджу.
Я знаю – мяне падтрымаюць
У горадзе веснім усе.
І нават вадзіцель трамвая,
Што нас без білета вязе. ("І ўсё-такі цуда бывае...")
Лірычны герой паэта (хоць і баіцца нават сабе ў гэтым прызнацца) роднасны героям п’есаў "Прынцэса Гарэзія", "Сірано дэ Бержэрак", "Рамантыкі" Эдмона Растана, але мары яго аздоблены здаровым, часам нават казацкім гумарам, карані якога ў старабеларускім (палескім ) Адраджэнні XVІІ стагоддзя:
Не журыся, хлапеча,
Што памрэш не на печы.
Ганарыся, хлапеча,
Што загінеш у сечы.
Ты ж радзіўся ў сарочцы,
А хрысціўся ты ў сечы.
Ёсць віно яшчэ ў бочцы,
Не журыся, хлапеча.
Нас чакаюць не марна,
Нас кахаюць і помняць
І паненкі ў фальварках,
І ў мястэчках папоўны. ("Не журыся, хлапеча").
З роздумащ Алеся Пісьмянкова пра душу беларускую ў зборніках "Чытаю зоры", "Вершы" ў беларускай літаратуры канца 80-90-х гг. распачалася выразна акрэсленая лінія, якая знайшла ўвасабленне ў пакутлівых пошуках маральнага і этнічнага стрыжня ў творчасці Віктара Шніпа, Уладзіміра Марука, Людмілы Рублеўскай.
Айчынныя паэты ўвесь час падсвядома імкнуліся пераадолець галоўную загану мастацкай сістэмы той няўдалай пары, у якой нацыянальны гісторыка-культурны працэс выглядаў збяднелым, бляклым, бо мы вывучалі, даследавалі сацыяльна-грамадскія з’явы, а не гісторыю постацяў з усім багаццем духоўнага свету асобы.
Любоў мая невылечная,
Чалавечая, пастаянная,
Стрыж над змялелай рэчкаю,
Чмель на сухім святаянніку.
Я з малітвай адзінаю
Да Ўсявышнягя грукаю:
Хай маё стане сынавым
І хай сынава будзе ўнукавым ("Любоў мая невылечная").
Уся паэзія пісьменніка – шчымлівы Сад Душы. А галоўная ў ім – гераіня-Муза, што жыве ва ўзвышаным свеце павагі, шчырасці і захаплення, як у вершы "Мой сад у снеза па калена":
Мой сад у снезе па калена
Азяб у золь і снегапад...
Табе не холадна, Алена?
Табе не холадна, Алена?
Табе не хочацца назад?
Мой сад зусім не салаўіны –
У ім ахрыплыя вятры.
У ім рабіна ды каліна,
У ім рабіна ды каліна –
Вось і усе яго дары.
Мой сад пусцее без дагляду.
Яго сячэ калючы град.
Ён замаркоціўся без свята...
Ён замаркоціўся без свята...
Табе не хочацца назад?
Ключ да разгадкі таямнічай вобразнасці гэтага верша-феерыі, летуцення – у феномене Душы: "Запрашэнне глянуць на звыклы як быццам краявід, але ўжо і нязвыклы, бо ён непазнавальна змяніўся пад поглядам паэта, было па сутнасці запрашэннем глянуць у сваю душу, адкрыць яе для роднага краю. Свае "дамашнія", правінцыяльныя, нічым як быццам не знакамітыя лес і возера заслугоўвалі, аказваецца, самай натхнёнай паэтычнай увагі...".
Відаць, мелі рацыя сярэднявечныя пісьменнікі, аўтары класічных міракляў, лэ, маралітэ, калі асноўнай этычнай каштоўнасцю лічылі Сад Душы герояў, дзе кветкі і дрэвы нібы сімвалічныя правобразы заганаў і вартасцяў чалавечых. А ў Садзе Душы Алеся Пісьмянкова кветкаю-героем – чалавечая дабрыня-любасць да бліжняга, роднай зямлі, Айчыны, таму ўвайсці ў паэтычны сад гэтага пісьменніка заўсёды прыемна:
І будзе дзень,
І будзе вечар,
І лістапад,
І снегапад.
Пакуль смяецца
І шчабеча
Дзіцячы сад – тушыны сад.
Тут на адкрыцці
дзень багаты
Тут самы светлы
Ў свеце лад.
...Ах, птушаняты,
Птушаняты –
Сінеча
Мілых вачанят!
Калі ад зайздрасці
хто хворы,
Душа стамляецца
ад звад
І пачарнела,
Быццам воран,
Акно адкрыйце ў гэты сад. ("І будзе дзень, і будзе вечар...")
Сучаснасць і мінулае ў часавай прасторы твораў Алеся Пісьмянкова, як ужо адзначана вышэй, аргнанічна спалучаныя:
Я зноў на станцыі лясной,
Марозна-звонкай, заінелай,
Стаю ў Бялынківачах белых,
Прапахлых смольнаю сасной ("Калядныя строфы")
Узнікае пытанне: ці не мае гэты радок падсвядомы мастацкі падтэкст, генетычную паралель з вобразам Бялыніцкай іконы Багародзіцы? Дарэчы, сваю назву святыня атрымала ад таго, што час яе з’яўлення ў ХІІІ стагоддзі на Магілёўшчыне (хоць да Х стагоддзя яна вядомая як кракаўская ікона – сведчанне праваслаўнага мінулага Польшчы) цудадзейны вобраз заззяў яркім святлом, і нгочы на вачах у людзей рабіліся белымі. У замілаванай душы лірычнага героя паэта цудадзейнае святло патронкі родных земляў Багародзіцы і святло Віфлеемскай зоркі Нараджэння Хрыстовага паядноўваюцца:
Іскрыцца радасцю зіма,
Не спяць аснежаныя хаты.
О свята светлае калядаў!
Святлей на свеце свят няма ("Калядныя строфы").
І духоўныя карані сваёй паэзіі А.Пісьмянкоў бачыць менавіта ў гэтым свяце святаў, пачатку выбаўлення роду чалавечага з грахоўнага нябыту:
І ў гэтай чуйнай цішыні,
Якую лёс яшчэ даў зведаць,
Вялікі грэх не быць паэтам,
Вялікі грэх... ("Калядныя строфы").
Замілаванай простасцю, лёгкім і дакладным стылем аповеду палоніць нас творчасць Алеся Пісьмянкова, лірычны герой якога жыве ў прадчуванні велічных старонак жыцця, дзе:
Вершы могуць здарацца,
Вершы могуць прысніцца,
Могуць плакаць, смяяцца,
Крычаць і маліцца.
Вершы могуць забыцца,
У куточак забіцца,
Замаўчаць, затаіцца,
Каб аднойчы адбыцца.
І – збыцца. ("Вершы могуць здарацца").
2.3 Тэма Радзімы ў лірыцы А.Пісьмянкова
Лірык па характары, А.Пісьмянкоў заставаўся лірыкам і ў паэзіі, але лірыкам, якому не чужой была і філасофія. Ды не тая – мудрагелістая, што часцей лунае дзесьці высока, а філасофія жыцця, зямная ў сваёй аснове. І гэта вельмі адчувальна ў вершах, у якіх гучыць тэма "малой радзімы" – таго кутка Бацькаўшчыны, дзе Алесь Пісьмянкоў нарадзіўся і гадаваўся, куды нязменна вяртаўся ў снах і на яве.
Бесядзь змалку гайдала яго на сваіх хвалях, яна ж калыхала і ягоныя мары, якія сягалі далёка-далёка за небакрай, што хаваўся за мройнасцю абсягаў. І гэтыя мілыя сэрцу вобразы не маглі не выліцца ў паэзію. Пачынаючы з таго яшчэ моманту, калі ўпершыню з’явілася жаданне расказаць у вершы пра ўбачанае, пра тое, што нязменна хвалюе. І гэты верш нарадзіўся:
Мая вёска, мая вёска,
Сонца, мар маіх, надзей,
Усміхаецца бярозка,
Сустракаючы людзей.
Твор гэты, магчыма, у нечым яшчэ празмерна наіўны, але невыпадкова менавіта на яго звярнуў увагу выдатны знаўца паэзіі Аляксей Пысін.
Хараство родных краявідаў з гадамі не толькі не забываецца, а пры кожнай новай сустрэчы вабіла яшчэ больш. Паэта напаўняла такая любоў, што ягоны лірычны герой, адчуваючы гэтую спаконвечную еднасць, прызнаваўся ў сваіх пачуццях да Бацькаўшчыны быццам на адным дыханні [10; С.3].
Паэзія творцы прачулая, у ёй ёсць жыццёвая моц, духоўная трываласць. І пры гэтым – дзіўная, лаканічная, што месцамі нагадвае нават пэўную эскізнасць, але эскізнасць гэтая – не штрыхавая, а контурна выразная. Таму і атрымліваецца паэтычны малюнак такім зрокава выразным і пераканальным.
Няма паэта, еле жыве напісанае ім. І па-ранейшаму дзесьці на касцюковіцкай зямлі блукае белы конь яго маленства і ягонай паэзіі:
За Бесяддзю-ракой
Іржэ мой белы конь,
Вушамі конь стрыжэ...
Трывожна конь іржэ...
Праз вёрсты і гады
Заве мяне туды,
Да той святой вады,
Што горкне ад бяды.
Вушамі конь стрыжэ,
Самотна конь іржэ
Над чорнаю бядой,
Над горкаю вадой ("Белы конь").
Радзіма асацыіруецца ў свядомасці пісьменніка таксама з родным бацькоўскім домам, куды зноў і зноў памяць цягне яго:
Якая позняя вясно,
Якое доўгае чаканне!
Мне ноччу сніцца баразна,
Шпаком разбуджанае ранне.
І бацькам выбелены сад.
Пад белай яблыняю – грады.
І маці ясніцца пагляд:
Яна высаджвае расаду
…
Мне сніцца выбелены сад,
О, каб вярнуць той кадр назад!
Не выклікае таксама здзіўлення, што вобраз малой радзімы ў вершах паэта часта стаіць побач з вобразам маці. Бо нездарма ж бытуе словазлучэнне, што складаецца з дарагіх кожнаму слоў – "радзіма-маці".
Заключэнне
Як сапраўдны мастак, Алесь Пісьмянкоў быў вельмі патрабавальны да слова, праўдзівы ў сваіх пачуццях і ацэнках пра што б ні пісаў, якую б тэму ні закранаў. А пісаў ён нетарапліва, удумліва, з сапраўдным вясковым розумам.
Некаторыя крытыкі і літаратуразнаўцы лічуць, што тая папулярнасць, якая характэрная вершам Алеся Пісьмянкова напрамую залежыць ад яго стаўлення да слова як да святая святых, дадзенага чалавеку для таго, каб зберагчы ў душы ўсё ўзвышанае, светлае.
Замілаванай простасцю, лёгкім і дакладным стылем аповеду палоніць нас творчасць Алеся Пісьмянкова, лірычны герой якога жыве ў прадчуванні велічных старонак жыцця.
На думку многіх літаратуразнаўцаў, Алесь Пісьмянкоў меў неад’емны талент на любоў: да бацькоў, да Радзімы, да жанчыны, да сям’і, да ўсіх добрых людзей. Пра гэта сведчыць і невыпадкова абраны ім назоў для сваёй, як аказалася апошняй прыжыццёвай кніжкі – "Я не памру, пакуль люблю".
Мастакоўская спадчына Алеся Пісьмянкова (наступнае вельмі цяжка сцвярджаць, але ад такога сцвярджэння нікуды не дзенешся, бо яно ў дачыненні да напісанага ім паспела стаць рэальнасцю – суровай і разам з тым непазбежнай) патрапляе пад вызначэнне: малы залатнік, ды дарагі.
Сапраўды, калі сабраць усё напісанае ім, а гэта не толькі "дарослыя" вершы і згаданыя публіцыстычныя развагі, а і тры кнігі паэзіі для дзяцей, набярэцца не нашмат болей за дзесяць улікова-выдавецкіх аркушаў, але гэта ўсё тое, што з поўным правам трэба аднесці да безумоўных ягоных мастакоўскіх здабыткаў, а значыць, і да набыткаў беларускай паэзіі ў цэлым.
Такім чынам, мае рацыю сцвярджэнне самога Алеся Пісьмянкова пра тое, што той з паэтаў, хто выступае ў друку не часта, нязменна трымае планку мастацкасці на высокім узроўні. Правільна гэта, аднак, найперш для яго самога. Як правільным будзе сцвярджэнне, што Алесь Пісьмянкоў – адзін з нямногіх, хто з першых жа сваіх творчых крокаў аказаўся гэтак цесна прывязаны да роднай яму бесядзьскай зямлі, а яшчэ адразу намацаў тую сцяжыну, што вядзе ў мінуўшчыну роднага краю, кранаецца самых вытокаў, а ўжо з гэтых агледзін даўніны паспяхова перайшоў і да больш глыбокага асэнсавання паняцця Радзімы, Бацькаўшчыны, Беларусі. Ён апяваў хараство краявідаў, што з гадамі не толькі не забываліся, а пры кожнай новай сустрэчы з імі яшчэ больш вабілі. Такая любоў настолькі напаўняла паэта, што ягоны лірычны герой, адчуваючы гэтую спаконвечную еднасць, прызнаваўся ў сваёй любові да Бацькаўшчыны быццам на адным дыханні. Таму яго вершы і такія кароткія.
Спіс літаратуры
1. Вішнеўскі Алесь. Шуміць лес, цвіце сад. // Бел. думка. – 2007. - №2. – С. 127 – 133.
2. Галубовіч П. Рыцар паэзіі // Полымя. – 2005. - №4. – С. 211 – 216.
3. Гальпяровіч Навум. Паэзія дабрыні:творчасць Алеся Пісьмянкова //Пачатковая школа. – 2005. - № 4. – С. 48-49.
4. Гальпяровіч Н. Элексір бессмяротнасці: Творчы партрэт Алеся Пісьмянкова // Настаўніцкая газета. – 2002. – 17 студзеня. – С. 4.
5. Заяц Н. "Нам адпушчана так небагата..." // Роднае слова. – 2007. - №2. – С. 3-5.
6. Зэкаў А. 3 гады пра сёе-тое і ўсяго //ЛіМ. – 2006. – 21 красавіка. - №16. – С. 14.
7. Зэкаў А. Такі ён быў – Алесь // Полымя. – 2006. - №10. – С. 207 – 212.
8. Ківатыцкі У. Шчымлівы боль расстання // Полымя. – 2006. - №12. – С. 62 – 63.
9. Коршуков Е. Сердце поэта: прочитывая книгу поэзии Алеся Письменкова "Думаць вершы" //Нёман. – 2005. - № 7. – С. 198 – 200.
10. Марціновіч А. Праз уласнае сэрца: Тэма Радзімы ў творчасці Алеся Пісьмянкова //Роднае слова. – 2005. - №2. – С.3-5.
11. Марціновіч А. Белы бусел над Бесяддзю. Творчы партрэт Алеся Пісьмянкова // Полымя. – 2004. - №10. – С. 180-190.
12. Мушынская Т. "Я не памру, пакуль люблю...". Творчы партрэт Алеся Пісьмянкова // Культура. – 2004. – 1-7 мая. – С.23.
13. Паэзія А.Пісьмянкова ў колерах і пахах. Бельскі А.І. // Галасы і вобразы: літаратурна-крытычны артыкул, А.І. Бельскі. – С. 144 – 157.
14. Патапенка В. "Дзівакамі былі геніі...". Алесь Пісьмянкоў //ЛіМ. – 2007. – 2 сакавіка. - №9. – С. 14.
15. Патапенка В. На зямлі радзімічаў // Полымя. – 2007. - №2. – С. 198 – 202.
16. Пісьмянкоў А. Белы камень. Вершы. – 1983. – ЛіМ. – 1984. – 23 сакавіка. – С. 6-7.
17. Пісьмянкоў А. Вершы //ЛіМ. – 2003. – 27 чэрвеня. – С.8.
18. Саковіч П. Ён не памрэ, пакуль яго любім //ЛіМ. – 2007. – 4 мая. - №18. – С.14.
19. Цімошык Л. Алесь Пісьмянкоў: "Баюся прозы як агню" // Звязда. – 1997. – 10 кастрычніка. – С. 4.
20. Яскевіч А. "Трэба капаць крыніцу...". Пра паэзію Алеся Пісьмянкова //Роднае слова. – 2000. - №4. – С. 13-17.