Жыццёвы і творчы шлях Яна Чачота

Ян Чачот нарадзіўся ў Малюшычах(7.7.1796-23.8.1847) Наваградскага павета (цяпер Карэліцкі раён) у шляхецкай сям’і. Гады вучобы ў Наваградскай дамініканскай школе (скончыў у 1815г.) прынеслі сяброўства з Адамам Міцкевічам, спасціжэнне багатай народнай культуры. Як успамінаў пазней іх зямляк Ігнат Дамейка, блізкасць да народнага жыцця спрыяла фарміраванню дэмакратычнага светапогляду і паэтычных сімпатыяў:"Два нашы студэнты Наваградскай школы з гадоў маленства добра ведалі наш літоўскі люд, палюбілі яго песні, прасякнуліся яго духам і паэзіяй, да чаго, вядома ж, прычынілася і тое, што малое мястэчка Наваградак не шмат чым адрознівалася ад нашы вёсак і засценкаў. Школьнае жыццё было хутчэй сельскае. Сябры хадзілі на кірмашы, на царкоўныя ўрачыстасці, бывалі на сялянскіх вяселлях, дажынках і хаўтурах. У тыя школьныя часы ўбогая страха і народная песня распалілі ў абодвух першы паэтычны агонь. Адам хутка ўзнёсся да высокай сферы сваіх цудоўных твораў. Ян жа да смерці застаўся верны народнай паэзіі…".

У Віленскім універсітэце(1815-16) Чачот далучаецца да філамацкага руху, узначальвае літаратурны аддзел таварыства філарэтаў. Без яго не абыходзіцца ніводная падзея ў жыцці віленскіх студэнтаў. Фрагменты яго выступленняў на пасяджэннях таварыства філаматаў даносяць да нас прывабны, высакародны воблік гэтага таленавітага юнака, патрыёта свайго краю. "Хто дбае пра грамадскае дабро, інакш кажучы пра шчасце, асвету і славу краю, хто рады прысвяціць яму самаго сябе, аддаць яму ўсе здольнасці, сілы і маёмасць – з’яўляецца сапраўдным грамадзянінам", - выказваў свае думкі Чачот.

На сходах і вечарынках студэнскай моладзі часта гучалі вершы і песні на словы Я. Чачота, выконваліся яго драматычныя сцэнкі, напісаныя адмыслова да імянінаў сяброў-філаматаў. Вельмі папулярнымі былі вершы "Што старыя за вар’яты!", "Гэй, малойцы!". Гэта паэзія маладых пачуццяў, прагі шчасця і высакародных учынкаў: "Кожны з нас айчыне Паслужыць павінен, Свету, добрым людзям – Славу так здабудзем!" ("Гэй, малой-цы").

У сваёй творчасці Чачот упершыню у паэзіі філаматаў звярнуўся да нацыянальнага фальклору як крыніцы матываў і вобразаў вялікай мастацкай сілы. У 1818-1819 гг. ён піша балады, заснаваныя на народных легендах і паданнях, узятых непасрэдна з фальклору ці з летапісных крыніц.

Паэзіях родных Чачоту мясцін падказаных сюжэты балад "Свіцязь" , "Калдычэўскі шчупак", "Мышанка". Народная легенда пра ўзнікненне возера Свіцязь на месцы згінуўшага горада натхніла трох паэтаў-філаматаў – Я.Чачота, А.Міцкевіча, Т.Зана, - і кожны стварыў сваю мастацкую версію гытай фантастычнай падзеі. "Свіцязі" А.Міцкевіча мае героіка – патрыятычнае гучанне: жыхары горада ў час варожай аблогі выбіраюць смерць, але не палон. Т.Зан, як і Я.Чачот, дае маральна- хрысціяскае вытлумачэнне трагедыі горада Свіцязь: горад правальваецца і затапліваецца за грахі яго жыхароў, за пралітую бязвінна чалавечую кроў. Прытым у баладзе Я. Чачота гэты матыў акцэнтуецца, дапаўняецца матывам продажу душы д’яблу.

Я.Чачот умела кантамінуе, спалучае у сваіх баладах розныя матывы, дасягаючы сюжэтнай разгалінаванасці твора. У баладзе "Радзівіл, або заснаванне Вільні" цікава спалучаюцца вядомыя з народнай творчасці, а таксама з летапісных крыніц і "Хронікі" М. Стрыйкоўскага легенды пра вярхоўнага літоўскага жраца Крыве-Крывейту, прароча сон Гедыміна пасля ўдалага палявання на месцы будучай Вільніі разгадку гэтага сну Ліздзейкам, ад якога пойдзе род Радзівілаў. У гэтай баладзе Я.Чачота,а таксама ў "Наваградскім замку" паэтызавалася легендарная гісторыя роднага краю.

Пазней, ужо ў 40-х гг., у сваім вершы "Леў Сапега, віленскі ваявода, гетман літоўскі" Ян Чачот звернецца да вобраза выдатнай гістарычнай асобы. Вывучаючы права ў студэнскія гады, малады Чачот зачытваўся Літоўскім Статутам, створаны пад кіраўніцтвам Льва Сапегі, ён літаральна спяваў асобныя артыкулы гэтага славутага заканадаўчага кодэкса дзяржавы, пра што пісаў сваім сябрам.

Культурна – асветніцкая дзейнасць філаматаў і іх літаратурная творчасць садзейнічалі абуджэнню гістарычнай памяці паняволеннага краю.

Але найбольшы рэзананс мела творчасць Я.Чачота на беларускай мове. Пераадольваючы энерцыю польска – шляхецкага выхавання, Чачот адважыўся пісаць на мове сваёй зямлі. Поспех быў незвычайны. Вершы Чачота патрыятычнай моладдзю завучваліся на памяць, спяваліся. На жаль, з беларускамоўнай творчасці Чачота – філамата захаваліся толькі некалькі твораў і фрагментаў: драматычная сцэнка да імянінаў Юзэфа Яжоўскага "Яжовыя", верш "На прыезд Адама Міцкевіча", фрагменты песні "Да пакіньце горла драць…" і два радкі верша, напісаннага ўжо ў турэмным зняволенні(1823, Вільня) ў чаканні прысуду па справе філаматаў:"Да лятуць, лятуць, да дзікія гусі, Да нас павязуць да далёкай Русі…".

Адбыўшы высылку на Урале (крэпасць Кізіл,Уфа 1825) і ў Цверы(1831) , Я.Чачот у 1833 г.вяртаецца на радзіму. Тут, на Лепельшчыне і Наваградчыне(у бібліятэцы Храптовічаў), Чачот пачынае дзейнасць як вучоны – фалькларыст. Ён запісаў і выдаў шэсць тамоў беларускіх народных песень(каля 1000) "Сялянскія песні з-пад Нёмана і Дзвіны" ( Вільня, 1837- 1846) у перакладзе на польскую мову і ў арыгінале.У фальклорных зборніках 1844 і 1846 гг. былі змешаны і ўласныя паэтычныя творы Я.Чачота на беларускай мове – каля 30 вершаў.

Вершы Я.Чачота 30-40-гг. выяўляюць дэмакратычныя сімпатыі аўтара, яго блізкасць да жыцця народа: "І мне Бог на свеце даў Гора гараваці, Штобы лепш я вас любіў І ўмеў спагадаці" ("Да мілых мужычкоў").

Чачот занепакоенны маральным станам сялянства, даведзенага ў эпоху прыгону да крайняй мяжы чалавечага існавання. Ён цярпліва і тактоўна павучае селяніна, як ладзіць свій побыт, засцерагае ад п’янства. Паэт выступае ў сваіх вершах як асветнік народа, да якога звяртаецца на яго ж мове, а для свайго часу гэта была прагрэсіўная грамадзянская і творчая пазіція.

Аднак, Ян Чачот не лічыў літаратурную творчасць галоўнай справай свайго жыцця. Ён крытычна ставіўся да свайго пісьменніцкага таленту, нават недаацэньваў яго. Галоўнай жа справай свайго жыцця Ян Чачот лічыў збіранне фальклору, зварот да народных традыцый.

Значным з’яўляецца ўклад Яна Чачота ў галіну мовазнаўства. Так, ён лічыў неабходным рабіць крокі на шляху да ўнармавання мовы. Таму самастойна пачынае ствараць слоўнік беларускай мовы (200 слоў), якую ён называе "крывіцкай".

Творчасць паэта , як справядліва зазаначае К. Цвірка, - яскравае сведчане "нараджэння новай беларускай літаратуры і адначасова нацыянальнага адраджэння однаго з самабытных і вялікіх народаў".

ЛІТАРАТУРА

Беларуская літаратура: ХІ-ХХст.ст Дапаможнік для школьнікаў ліцэяў,гімназій,ВНУ/А.І.Бельскі, У.Г.Кароткі,П.І.Навуменка і інш.-2-е выданне, дапрац.-Мн."Аверсэв",2001.-415с..

Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі:У5т.Т.5.Скамарохі-Яшчур/Рэдкал.:І.П.Шамякін(галоўны рэдактар) і інш.-Мн.:БелСЭ,1987.-703с.,32л. іл.:іл.