Царкоўна-рэлігійныя адносіны ў Вялікім княстве Літоўскім

Мiнiстэрства адукацыi Рэспублiкi Беларусь

Беларускi нацыянальны тэхнiчны унiверсiтэт

Мiжнародны iнстытут дыстанцыйнай адукацыi

Iнфармацыйныя сiстэмы и тэхналогii.

КАНТРОЛЬНАЯ РАБОТА

па дысцыплiне: “Гiсторыя Беларусi”

Царкоўна–рэлігійныя адносіны ў Вялікім княстве Літоўскім

Выканаў: студэнт.

Праверыў: Шибалко В.В.

Мiнск 2010

Уводзіны

Вялікае княства Літоўскае ўзнікла ў сярадзіне ХІІ ст. па

ўмовах барацьбы з крыжацкай агрэсіяіі і пад пагрозай мангола-

татарскага нашэсця. 3 самага начатку продкі беларусаў прынялі ўдзел у стварэнні дзяржавы і яе пашырэнні, развіцці эканомікі і культуры. 3 часам ВКЛ стала адной з найбуйнейшых дзяржаў Еўропы: яго тэрыторыя ў пачатку XV ст. раскінулася ад Балтыйскага да Чорнага мора. У складзе ВКЛ сфарміраваліся беларускі, літоўскі, украінскі народы. На яго тэрыторыі пражывалі таксама рускія, палякі, татары, яўрэі, немцы, цыгане і інш. Афіцыйнай мовай была старабеларуская. Знаходзячыся на рубяжы ўсходу і захаду Еўропы, жыхары ВКЛ успрымалі ўсё перадавое і каштоўнае са здабыткаў цывілізацыі. Дзяржава стала не толькі адной з найвялікшых, але і найбольш уплывовых у еўрапейскай палітыцы.

1. Унутраная структура праваслаўнай царквы. Іерархія

У ВКЛ былі распаўсюджаны некалькі веравызнанняў і канфесій: праваслаўе, каталіцтва, пратэстанцтва, іслам, іудаізм.

Сабраныя матэрыялы сведчаць, што ў Вялікім княстве Літоўскім, Рускім і Жамойцкім існавала некалькі буйных царкоўных арганізацый, якія мелі ў сваёй структуры епархіі і былі зацверджаны ў Канстанцінопалі.

Структура епархій амаль не змянялася да Люблінскай уніі 1569 г. Землі Беларусі ў ХV ст. уваходзілі ў склад Наваградскай, Полацкай (Полацка-Віцебскай), Тураўскай, часткова - мітрапаліцкай, Уладзімірскай (Уладзімірска-Берасцейскай), Смаленскай епархій. Невялікая частка паўднёва-ўсходніх зямель з Гомелем і Чачэрскам былі аднесены да Чарнігаўскай епархіі.

Практычна немагчыма вызначыць колькасць прыходскіх і іншых цэркваў на тэрыторыі Беларусі, Украіны, Літвы і ва ўсім Княстве Літоўскім у ХV ст., але агульная колькасць цэркваў шматкратна пераўзыходзіла колькасць каталіцкіх касцёлаў. Сельскія праваслаўныя цэрквы звычайна будаваліся з дрэва (у вопісах Полацкага павета XVI ст. яны называліся "клеткі", без адрозненняў ад жылых ці іншых дваровых забудоў) і каштавалі нядорага. Некаторыя цэрквы ставілі на свае абшчынныя грошы самі сяляне, чаго ніколі не рабілі яны для храмаў іншых хрысціянскіх канфесій. Жыццё простых папоў, дзякоў, псаломшчыкаў за межамі храма амаль не адрознівалася ад паўсядзённага побыту паспалітага беларускага сялянства, мяшчанства. Яны толькі на словах і па сваіх абавязках мелі нейкае ўскоснае дачыненне да прывілеяванага духоўнага стану. Многія папоўскія сем'і перадавалі свой статус па спадчыне. Кафедральныя (нярэд-ка каменныя) цэрквы былі створаны ў епархіяльных і мітрапаліцкіх цэнтрах з развітой дваровай структурай, памяшканнямі для белага духавенства, служак і інш.

У другой палове ХV ст. на землях Беларусі дзейнічалі некалькі дзесяткаў праваслаўных манастыроў, болып за ўсё ў старых рэгіёнах рассялення "рускага" насельніцтва (Полаччына, Наваградчына, Піншчына). Болыпасць манастыроў налічвала вельмі нязначную колькасць чорнага духавенства (да 15-20 манахаў), і толькі некаторыя з іх ператвараліся ў значныя цэнтры царкоўна-манастырскага выхавання, адукацыі, літургічных і багаслоўскіх традыцый, пісьменнасці, царкоўных спеваў, артыстычнага рамяства і мастацтва, гаспадарчай і рамесніцкай дзейнасці.

Вяршыняй духоўнай іерархіі былі архірэі: мітрапаліты і епіскапы.

Цэласная тэрытарыяльна-адміністрацыйная структура праваслаўнай царквы ў Беларусі, Літве, Украіне і іншых рэгіёнах ВКЛ усталявалася ў сярэдзіне XV ст. Наступныя не вельмі значныя змены залежалі галоўным чынам ад тэрытарыяльных межаў ВКЛ і Рускай дзяржавы.

2. Узаемаадносіны праваслаўвай царквы са свецкай уладай

У сярэдзіне XV ст. праваслаўная вера і грэка-візантыйская (праваслаўная) царква панавалі на ўсіх рускіх¹ землях ВКЛ, паўднёва-ўсходняй Польшчы, паўднёвай, усходняй і паўночна-заходняй Русі. Па хрысціянскіх канонах праваслаўная царква, як і каталіцкая, не павінна была прэтэндаваць на палітычную ўладу, якая належала мірскім колам, а тыя - ўмешвацца ў яе духоўныя справы.

Пры ўсіх значных супярэчнасцях царкоўнага і свецкага права, палітыкі вярхоў, жыццёвай рэальнасці праааслаўная царква заставалася ў Беларусі і іншых рускіх землях ВКЛ самай уплывовай, распаўсюджанай, паспалітай (па колькасці прыхаджан, храмаў, кліру, памерах сваёй кананічнай тэрыторыі, устойлівасці традыцый). Царква панавала ў паўсядзённым, духоўным, культурным жыцці Беларусі, у звычайных умовах была адным з асноўных інстытутаў сацыяльнага існавання і канфармізму. Яна асвячала сямейныя падзеі, грамадскае жыццё, купецтва, уладу, нярэдка падтрымлівала жыхароў у бядотах, змагалася з ерасямі і грахамі, несла прыхаджанам надзею і веру. У сферы знешніх зносін царква захоўвала кананічныя сувязі з кан-станцінопальскім патрыярхатам, а таксама царкоўнай іерархіяй Паўночна-Усходняй Русі. Ва ўсходніх землях Беларусі полацкія епіскапы клапаціліся пра захаванне гандлёвых і прававых пагадненняў з суседнімі княствамі, Рыгай, мяшчанскіх і купецкіх правоў Полацка, Віцебска, грашова-вагавых эквівалентаў.

Між тым адзначаны перыяд (сярэдзіна XV ст.) ужо вылучаецца значнай каталіцкай экспансіяй на землях Беларусі.

Статус і сферы дзейнасці праваслаўнай царквы вызначаліся цар-коўным і свецкім правам, актамі духоўнай іерархіі, мітрапалітаў, епіска-паў, сабораў, уставамі князёў, "ряднымі" (дагаворнымі) граматамі, агульназемскім, земскім і гарадскім заканадаўствам, гаспадарскімі і прыватнымі прывілеямі, даравізнамі, традыцыямі.

3. Развіццё царкоўна-рэлігійных адносін у канцы XV - пачатку XVI ст. Каталіцкая царква ў Беларусі

Неадэкватнасць агульнадзяржаўнага статуса праваслаўнай і каталіцкай цэркваў, ускладненне геапалітычага становішча ВКЛ і растучыя ўплывы беларуска-ўкраінскай знаці адбіваліся на стаўленні да праектаў уніі ўсіх новых мітрапалітаў другой паловы XV ст.

Большасць паспалітага насельніцтва Беларусі і Украіны, епіскапату і простага кліру, праваслаўных князёў прытрымлівалася "грэцкіх" царкоўных канонаў, абраднасці і ўсяго ўнутранага ладу праваслаўнай царквы.

У канцы XV - пачатку XVI ст. пад уздзеяннем унутраных супярэчнасцей і драматычнай ваенна-стратэгічнай кан'юнктуры ў асяроддзі вярхоўнай улады зарадзіліся новыя планы адраджэння уніяцкай ідэі. Польская каталіцкая іерархія пастаянна выступала за поўную каталізацыю "схізматычнай" царквы.

Канфесійная палітыка на землях ВКЛ пераважна вызначалася яе сувязямі з Польшчай, Цэнтральыай і Заходняй Еўропай, адносінамі з Маскоўскай Руссю, ростам палітычнай актыўнасці беларускай і літоўскай шляхты і магнатэрыі.

З аслабленнем вярхоўнай улады (змяншэннем дамена і ростам скарбовых расходаў) у канцы XV — сярэдзіне XVI ст. значна ўзрасла патранальная і фінансавая падтрымка каталіцкай царквы ВКЛ (уключаючы фундушы на заснаванне новых парафій і намінацыі на высокія духоўныя пасады) з боку каталіцкіх магнатаў і радных паноў або адасобленых груповак і кааліцый, што выступалі супраць прэтэнзій праваслаўных "нуворышаў".

Каталіцкая царква публічна (найболып выразна ў адносінах з лацінскай Еўропай і ў шэрагу земскіх прывілеяў) па-ранейшаму прагалошвалася "нашай" канфесіяй.

Яе канфесійныя і палітычныя ўплывы былі асабліва адчувальныя ў прыдворных і заможных літоўскіх шляхецкіх колах, духоўнай іерархіі, якія былі аацікаўлены ў захаванні свайго стагуса.

У першай палове XVI ст. каталіцкая іерархія ВКЛ, у першую чаргу віленскія біскупы прыкладалі значныя намаганні да рэфармавання яе царкоўнага статуса, стала удзельнічалі ў радзе паноў, вальных сеймах, у знешнепалітычных кантактах з Польшчай і Вялікім Княствам Маскоўскім. У дыпламатычных адносінах з свецкімі і царкоўнымі ўладамі і баярамі каталікі часам супрацоўнічалі з праваслаўнымі мітрапалітамі ВКЛ.

Вышэйшая іерархія каталіцкіх біскупстваў ВКЛ (уключаючы членаў капітулаў), як і раней, пераважна паходзіла са шляхецкага стану.

Да ўтварэння Рэчы Паспалітай на землях ВКЛ дзейнічалі 8 каталіцкіх ордэнаў, 18 манастыроў у Віленскай дыяцэзіі, 7 - у Луцкай, у Кіеўскай -1.

Развіццё і пашырэнне каталіцкай арганізацыйнай структуры на землях Беларусі было галоўным чынам звязана з ростам польскага і літоўскага асадніцтва.

Тэрытарыяльная экспансія каталіцкай царквы закранала сацыяльныя інтарэсы сялян і мяшчан Беларусі, як і прадстаўнікоў іншых этнічных груп, у тым ліку літоўцаў, якія былі ёй падначалены.

У канцы XV - першай палове XVI ст. некалькі ўзрасла колькасць рэлігійных канверсій з боку праваслаўных паноў, шляхты, пераважна звязанай з прыдворнай ці іншай службовай дзейнасцю, асобных прадстаўнікоў мяшчанскага стану.

Правы каталіцкай царквы сістэматычна пацвярджаліся ва ўсіх агульнадзяржаўных прывілеях. Юрыдычна захоўвалася таксама большасць старых "канфесійных" артыкулаў, што датычыліся праваслаўнай царквы.

Распаўсюджанне Рэфармацыі ў ВКЛ у другой-трэцяй чвэрці XVI ст. дадаткова ўскладніла манапольную двухканфесійную царкоўна-хрысці-янскую супольнасць, але наўрад ці значна пахіснула рэлігійныя трады-цыі гарадскога і тым болып вясковага насельніцтва.

Пагадненні з Польшчай у другой палове XV — першым дзесяцігоддзі XVI ст., як і асобныя перыяды пвўнай самастойнасці ВКЛ, не сталі пера-ломным этапам у гісторыі праваслаўнай царквы ў ВКЛ. Яны мала закранулі яе матэрыяльныя асновы, бо і раней пажалаванні вярхоўнай улады і літоўскай знаці не былі значнай падмогай для асноўных мітрапаліцкіх і епархіяльных цэнтраў і ўсёй праваслаўнай іерархіі. Змены адбіліся на персанальным складзе пргваслаўных архіпастыраў, колькасці манастыроў, цэркваў і праваслаўнага насельніцтва што ў значнай ступені было абумоўлена дэмаграфічнымі і каланізацыйнымі зрухамі.

Па сацыяльным паходжанні болыпасць згаданых мітрапалітаў былі з шляхецкіх і царкоўных родаў, сярод іх адсутнічалі асобы княжацкага ці магнацкага роду.

Большасць цэркваў размяшчалася ў вёсках і мястэчках. Маскоўскія пісцы ў попісу прыгранічных валасцей Полацкага павета ў 1580 г. зарэгістравалі 41 храм.

Прававы статус праваслаўнай царквы ў канцы XV - сярэдзіне XVI ст. не вельмі змяніўся, але атрымаў пашыраную заканадаўчую аснову.

Негатыўна ўплывалі на становішча царквы ў цэлым звужэнне кананічнай тэрыторыі Кіеўскай мітраполіі ў выніку войнаў, абмежаванасць яе адання і фінансавых даходаў, растучае ўмяшальніцтва свецкага чынніка ў кананічныя справы.

Большасць насельніцтва Беларусі, уключаючы прывлеяваныя станы, да сярэдзіны XVI ст. прытрымлівалася веравызнання сваіх продкаў. Простае, асабліва сялянскае, насельніцтва ў складаных і не вельмі спрыяльных сацыяльных і палітычных умовах заставалася асноўным захавальнікам абшчынных і іншых традыцый, "старыны", веры, мовы, звычаяў, народнай духоўнай, матэрыяльнай культуры і ментальнасці. Пэўнае значэнне мелі таксама даўняе панаванне "рускай" веры ва усёй Русі ва ўсіх яе вымярэннях, своеасаблівы статус праваслаў'я ў ВКЛ у канцы ХIV-ХVІ ст., і нарэшце ўласная разнастайная дзейнасць царквы, яе зрастанне з культурна-моўнымі і канфесійнымі традыцыямі, ментальнасцю, паўсядзённым жыццём і побытам.

ВКЛ з прычыны адметнасцей свайго геапалітычнага становішча і поліэтнічнага складу насельніцтва ў канфесійным плане не было аднародным. Да канца XV ст. у рэгіёне адбыўся дастаткова трывалы канфесійны падзел мясцовага насельніцтва на асобныя этнарэлігійныя групы (літоўцы спачатку пераважна язычнікі, пазней - каталікі, русіны (беларусы і ўкраінцы) - праваслаўныя, татары - мусульмане, яўрэі - іудзеі), якія па шэрагу адметных прыкмет (самасвядомасць, культурна-бытавы ўклад, мова) адрозніваліся адна ад адной.

Важным момантам было тое, што да сярэдзіны XVI ст. на прасторы ВКЛ не назіралася значнага рэлігійнага антаганізму паміж прадстаўнікамі розных канфесій. Толькі ў асяроддзі ўладнай эліты на землях Беларусі і Украіны пасля Крэўскай і Гарадзельскай уній праяўляліся пэўныя тэндэнцыі да акаталічвання, але і яны былі надзвычай рэдкімі. Магчымасць атрымаць дадатковыя правы і пасады, а таксама змена веры пры ўступленні ў шлюб з прадстаўніком каталіцкай веры - вось асноўныя прычыны добраахвотнай адмовы некаторай часткі праваслаўнай шляхты ад веравызнання продкаў.

У перыяд позняга сярэдневякоўя ў Еўропе склаліся дзве вялікія культурна-рэлігійныя зоны: усходняя, праваслаўна-візантыйская, і заходняя, рымска-каталіцкая, якія пазней ператварыліся ў дзве хрысціянскія цывілізацыі: усходнеславянскую і заход-нееўрапейскую. Мяжа паміж імі праходзіла па Заходнім Бугу.

Тэрыторыя ВКЛ, перш за ўсё землі Беларусі і Украіны з прычыны іх геапалітычнага становішча, апынулася на памежжы двух хрысціянскіх веравызнанняў, двух светаў - усходнеславянскага і заходнеславянскага - і стала месцам сустрэчы, сутыкнення і ўзаемадзеяння дзвюх цывілізацый. Гэта вызначыла унікальнае палітыка-геаграфічнае і культурна-гістарьгчнае становішча ВКЛ у Еўропе, абумовіла своеасаблівасць і індывідуальнасць духоўнай культуры, канфесіянальнага фактару і этнічна-нацыянальнага менталітэту беларускага народа.

Фактар знаходжання на мяжы цывілізацый, неабходнасць пастаяннага вагання паміж Захадам і Усходам аказалі істотны, вырашальны ўплыў не толькі на культурна-цывілізацыйную арыентацыю ВКЛ як супольнай Беларуска-Літоўскай дзяржавы, але і на яе геапалітычныя канцэпцыі, знешнепалітычныя прыярытэты, дыпламатычны стыль і знешнепалітычны працэс.

Суадносіны розных хрысціянскіх плыняў на Беларусі ў розныя гістарычныя перыяды змяняліся. У ХІ-ХШ ст. культурнае і рэлігійнае развіццё Беларусі праходзіла пад дабратворным уплывам праваслаўнай культуры Візантыі, якая знаходзілася тады на больш высокім узроўні ў параўнанні з заходнееўрапейскай. Крэўская унія, збліжэнне з каталіцкай Польшгчай, гібель Візантыйскай імперыі ў 1453 г. і аслабленне ўплыву Канстанцінопальскага патрыярхату, канфрантацыя Княства з Маскоўскай дзяржавай прывялі да ўзмацнення сувязей беларускіх зямель з заходнім каталіцкім светам, іх больш актыўнага і шырокага ўключэння ў заходнеўрапейскі палітычны, эканамічны і культурны працэс. Але праваслаўная царква ў першай палове XVI ст. па-ранейшаму займала трывалыя пазіцыі ў Вялікім княстве Літоўскім, на ўсёй тэрыторыі Беларусі, а ўсходнія раёны заставаліся сферай яе манапольнага ўплыву.

Люблінская унія (1 ліпеня 1569 г. была падпісаіш Люблінская унія. Згодна з ёю, Каралеўства Польскае і Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае ўяўлялі сабою адну рэспубліку з дзвюх дзяржаў і двух народаў - Рэч Паспалітую) зафіксавала апагей супрацьстаяння праваслаўнай і каталіцкай цэркваў на землях ВКЛ, пасля чаго раўнавага сіл схілілася на карысць каталіцкага Захаду. У дзяржаўна-палітычным жыцці гэта праявілася ва ўсё больш узрастаючым дамінаванні Польшчы і яе пануючых станаў над праваслаўнай элітай Княства, якая адчувала сваё нераўнапраўнае становішча ў створанай федэрацыі.

4. Рэфармація і Контррэфармація у Вялікім Княстве Літоускім. Узмацненне польска-каталіцкай экспансіі на беларускія землі

У пачатку XVI ст. Заходнюю Еўропу ўскалыхнуў рух, вядомы ў гісторыі пад назвай Рэфармацыя. Рэфармацыя - шырокі грамадска-палітычны, ідэалагічны і рэлігійны рух буржуазіі, накіраваны супраць феадалізму і яго апоры - каталіцкай царквы. Дзеячы Рэфармацыі патрабавалі знішчэння феадалізму, стварэння новай, дэцэнтралізаванай, больш дэмакратычнай і таннай царквы, секулярызацыі яе маёмасці, ліквідацыі духавенства як асобнай касты, а таксама манастыроў і манаства, пышнага каталіцкага культу, складанай царкоўнай абраднасці.

Рэфармацыя прывяла да з'яўлення новага кірунку ў хрысціянстве - пратэстантызму, які аб'ядноўвае шэраг самастойных цэркваў і сект: лютэранства, кальвінізм, англіканскую царкву, баптыстаў, адвентыстаў і інш. Гэтыя цэрквы і секты і некалькі адрозніваюцца культам і арганізацыяй, але звязаны агульнасцю паходжання і дагматыкі. Асноўныя шлажэнні пратэстантызму былі сфармуляваны яго заснавальнікамі М. Лютэрам, Ж. Кальвінам, У. Цвінглі.

Асноўнымі рэфармацыйнымі плынямі ў Вялікім княстве Літоўскім былі кальвінізм, лютэранства, антытрынітарызм. Храналагічныя рамкі Рэфармацыі на тэрыторыі Беларусі: другая палова XVI - сярэдзіна XVII ст. Найбольшае пашырэнне тут атрымаў кальвінізм, дактрына якога імпанавала шляхце. Народныя масы абыякава адносіліся да Рэфармацыі, таму рэлігійны рух у Беларусі не прыняў такога размаху, як у Еўропе.

У 1562 - 1565 гг. з кальвінісцкага лагера вылучаецца самастойная плынь, якая атрымала назву антытрынітарыі ці арыяне (ад імя святога Арыя, які жыў у IV ст. н.э. у Александрыі і адмаўляў трыадзінства Бога). Арыяне дзяліліся на дзве плыні: сялянска-плебейскую і шляхецка-бюргерскую. Першыя выступалі за ліквідацыю прыгонніцтва, стварэнне бяскласавага грамадства, заснаванага на прымітыўна-камуністычных асновах, дзе няма прыватнай уласнасці, дзе праца з'яўляецца абавязкам кожнага чалавека, дзе няма войн і ўсялякага насілля. Прадстаўыікі шляхецка-бюргерскай плыні абаранялі феадальную ўласнасць на зямлю і эксплуатацыю сялян, саслоўна-класавую няроўнасць і ў той жа час прызнавалі неабходнасць правядзення сацыяльных рэформ і паляпшэння становішча сялян. Іх погляды выражалі вядомыя дзеячы Рэфармацыі, пісьменнікі, асветнікі, гуманісты Сымон Будны і Васіль Цяпінскі.

Боязь польскіх і літоўскіх феадалаў выбуху сялянскай вайны, супярэчнасці паміж сялянска-плебейскім і шляхецка-бюргерскім накірункамі антытрынітарызму, праследаванні арыян езуітамі і дзяржавай з выкарыстаннем метадаў паклёпу і пагромаў прывялі да таго, што ў другой палове XVII ст. рэфармацыйны рух на Беларусі прыпыніўся. Нягледзячы на паражэнне, Рэфармацыя садзейнічала актывізацыі духоўнага жыцця, пранікненню ў гра-мадства рэнесансна-гуманістычных ідэй, развіццю асветы і кнігадрукавання, распаўсюджанню свецкіх форм культуры, пашырэнню міжнародных сувязей і кантактаў. Разам з тым яна прыводзіла да паланізацыі беларускай шляхты і часткі мяшчанства, знішчэння старабеларускай мовы і культуры, за-маруджвала працэс фарміравання беларускай народнасці.

Рэфармацыя пахіснула пазіцыі каталіцкай царквы. У выніку стварэння нацыянальных пратэстанцкіх цэркваў каталіцкая царква страціла мільёны вернікаў. Але яна знайшла ў сабе сілы згуртавацца і пайсці ў наступленне з тым, каб аднавіць страчаныя пазіцыі. Новую царкоўную палітыку ва ўмовах Рэфармацыі вызначыў Трыдэнцкі сабор 1545 - 1563 гг. Наспупіла эпоха Контррэфармацыі. Яе храналагічныя рамкі: сярэдзіна XVI-канец XVII ст., хаця ідэі Контррэфармацыі ў нейкай меры вызначалі духоўнае жыццё грамадства амаль да сярэдзіны XVIII ст.

Контррэфармацыя - узначалены папствам грамадска-палітычны і рэлігійны рух супраць Рэфармацыі, за ўмацаванне феадальнага ладу ў перыяд яго распаду. У мэтах выратавання каталіцкай царквы ад "рэфарматарскай ерасі" была зроблена стаўка на ордэн езуітаў, створаны ў 1534 г. у Італіі іспанскім дваранінам I. Лаёлай. Акрамя езуітаў на тэрыторыі Беларусі дзейнічалі 17 мужчынскіх каталіцкіх манаскіх і 7 жаночых. Тэрыторыя Беларусі пакрылася густой сеткай кляштараў і лышных касцёлаў, у якіх свяцілы царкоўнага красамоўства моцна ўздзейнічалі на пачуцці вернікаў, прымушалі іх плакаць і каяцца. I нават мову мясцовага насельніцтва езуіты вывучылі і выкарыстоўвалі яе ў храмах у час звяртання да вернікаў.

Каталіцкія манаскія ордэны надзяляліся вялікімі зямельнымі ўладаннямі з прыгоннымі сялянамі, атрымлівалі грашовыя сумы на свае патрэбы. Яны былі пад патранатам улад Рэчы Паспалітай і польскіх каралёў.

Пачтпкам Контррэфармацыі ў Вялікім княапве Літоўскім лічыцца 1569 г., калі першыя езуіты з'явіліся ў Вільні. Яны ўвайшлі ў палацы багатых людзей як духоўнікі, дарадчыкі, хатнія настаўнікі. На моладзь езуіты ўплывалі праз школу. Прапаведнікі ордэна запоўнілі кніжны рынак Беларусі друкаванай прадукцыяй, у якой дыскрэдытаваліся праваслаўная і пратэстанцкая цэрквы і прапагандавалася каталіцкае веравучэнне. Паступова каталіцтва пачало выціскаць кальвінізм, лютэранства, арыянства і іншыя пратэстанцкія плыні. Літоўска-беларуская знаць, зацягнутая раней у рэфармацыйны рух, пе-раходзіла ў лона каталіцкай царквы.

Рэфармацыя і Контррэфармацыя ў Беларусі, мелі свае асаблівасці. Па-пер-шае, Рэфармацыя і Контррэфармацыя ў Беларусі супалі па часе ў сваім развіцці, што прывяло да канфесійнай напружанасці ў дрўгой палове XVI — пачатку XVII ст. Разам з тым суіснаванне дзвюх, а потым трох хрысціянскіх цэркваў (праваслаўнай, каталіцкай і уніяцкай) выпрацавала нормы талерантнасці (цярпімасці), што не дазволіла суправаджаць Контррэфармацыю суровымі палітычнымі і рэлігійнымі ганеннямі, як гэта адбывалася ў іншых краінах. Па-другое, калі ў заходнееўрапейскіх краінах у выніку Рэфармацыі ад каталіцкай царквы аддзялілася яе частка і ўтварыла нацыянальныя пратэстанцкія цэрквы, то ў Беларусі сілам Контррэфармацыі ўдалося вярнуць у каталіцтва захопленую пратэстанцтвам каталіцкую знаць, а таксама далучыць да яго знаць праваслаўную і наблізіць да каталіцтва праз унію народныя масы. Па-трэцяе, Контррэфармацыя ў Беларусі была накіравана не толькі супраць пратэстанцызму, але і супраць праваслаўя - апазіцыйнай сілы каталіцызму.

Пасля падпісання Люблінскай уніі ўзмацняецца насаджэнне каталіцызму на беларускіх землях. 3 аднаго боку, магнатам, якія перайшлі ў каталіцкую веру, даваліся розныя льготы і прывілеі, а з другога - ажыццяўлялася вялікая ідэалагічная работа па падрыхтоўцы пераходу ў каталіцызм асноўнай масы насельніцтва.

Разам з ідэалагічным ўздзеяннем на непісьменнае насельніцтва выка-рыстоўваліся бізун, ціск, прымус і г. д. Гэта прывяло да расколу ў асяроддзі праваслаўных епіскапаў. Пачалася барацьба. На саборы праваслаўных епіскапаў у Брэсце вясной 1595 г. была абвешчана дэкларацыя аб рашэнні заключыць саюз з каталіцкай царквой. У выніку вялікіх намаганняў Папы Рымскага і каталіцкага духавенства, а таксама кіраўніцтва Рэчы Пашалітай канчатковае рашэнне аб зліцці праваслаўнап і каталіцкай царквы адбылося 6-9 кастрычніка 1596 г. на царкоўным саборы ў Брэсце.

У выніку Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 г. была створана уніяцкая царква.

Уніяцкая царква падпарадкоўвалася Папе Рымскаму. Уніяцтва ўводзілася гвалтоўна, пры падтрымцы польскага караля і польскай дзяржавы, іншы раз з заклікамі знішчаць праваслаўных.

Гвалтоўнае ўвядзенне уніяцтва выклікала моцыае супраціўленне з боку праваслаўнага насельніцтва.

Тым не менш польска-каталіцкая экспансія ў Беларусі ажыццяўлялася паспяхова. Колькасць каталіцкіх прыходаў павялічылася ў два разы, Праваслаўная царква захавалася астраўкамі. Яна жыла і змагалася за сваю будучыню.

Уніяцкая царква была ліквідавана рашэннем Полацкага царкоўнага сабора 1839 г. Яна ператваралася ў праваслаўную. Каталіцкая экспансія на беларускія землі пацярпела паражэнне. Вернікі беларускіх зямель вярталіся да сваіх праваслаўных вытокаў.

5. Культура Беларусі ў другой палове XV - канцы XVIII ст.

Адметнай рысай тагачаснага грамадскага і культурнага жыцця Беларусі было панаванне ў ім царквы. У шэрагу гарадоў ды мястэчак пры храмах і манастырах дзейнічалі школы граматы, дзе ўсе жадаючыя маглі засвоіць асновы пісьма, чытання і лічэння (звычайна на гэта адводзілася два-тры гады). Шырокай папулярнасцю карысталіся вандроўныя настаўнікі - "майстры граматы", якія за грошы, а часам і проста за харчы вучылі дзяцей асновам азбукі і пісьменнасці. У якасці падручнікаў выкарыстоўваліся даступныя настаўнікам кнігі (пераважна рэлігійнага характару).

Айчыннае мастацтва перыяду ХV - ХVI ст. вызначалася шэрагам адметных рыс. Па-першае, яно па-ранейшаму мела пераважна рэлігійны характар, але колькасць твораў, арыентаваных на свецкае грамадства, увесь час павялічвалася. Па-другое, узмацненне цэнтральнай улады спрыяла ўзрастанню ролі вялікакняскага двара як у палітычна-гаспадарчым, так і ў культурным жыцці краіны. Па-трэцяе, дамінаванне "заходняга вектара" ў знешняй палітыцы ВКЛ прывяло да таго, што візантыйскія культурныя традыцыі пачалі паступова выцясняцца з шырокага ўжытку заходнееўрапейскімі мастацкімі стылявымі напрамкамі.

У выніку гэтага айчыннаму мастацтву гэтага часу быў ужо ўласцівы сінтэз розных культурных традыцый. У мастацтве таксама панавала рэлігійная тэматыка, але з падачы каталіцкай царквы галоўнай мэтай тагачасных жывапісцаў было жаданне адлюстраваць менавіта магутнасць і веліч Бога. 3 гэтым звязана і пашырэнне выяў Страшнага Суду. Выява Бога-Айца, таксама як і фігура Хрыста, заўсёды дамінавала над астатнімі, значна пераўзыходзячы іх па памерах.

Станаўленне кнігадрукавання на беларускіх землях звязана з уздымам рэфармацыйнага руху ў Вялікім княстве Літоўскім. Гэта так званае рэфармацыйнае кнігадрукаванне, якое знаходзілася пад патранатам уплыво-вых феадалаў, прыхільнікаў пратэстантызму - Радзівілаў, Валовічаў, Глябовічаў, Кішак і інш. У другой палове XVI - першай палове XVII ст. на тэрыторыі заходняй часткі Беларусі, дзе дзейнічалі найболып буйныя пратэстанцкія абшчыны, узнік шэраг рэфармацыйных друкарняў.

Крызіс рэфармацыйнага руху ў Вялікім княстве Літоўскім у канцы XVI - першай палове XVII ст. прывёў да аслаблення рэфармацыйнага кнігадрукавання. У сярэдзіне XVII ст. на тэрыторыі Беларусі працягвала дзейнічаць толькі адна рэфармацыйная друкарня ў Любчы.

У канцы XVI ст. узнікае шэраг прыватных друкарняў. Адна з іх была заснавана рускім першадрукаром Іванам Фёдаравым і яго паплечнікам.

XVI ст. прынесла змены ў асветніцкую і школьную справу Беларусі. Разам з развіццём прагрэсіўных традыцый Старажытнай Русі пашыраецца ўплыў на асвету рэнесансавага гуманізму. На тэрыторыі Беларусі з'яўляюцца найбольш перадавыя для таго часу пратэстанцкія і брацкія школы. Амаль у кожнай пратэстанцкай абшчыне адчыняліся школы. У 70-я гг. XVI ст. на Беларусі былі 163 кальвінісцкія саборы, пры якіх існавалі школы.

Арыянскія школы былі двух тыпаў - пачатковыя і гімназіі.

Распаўсюджанне Рэфармацыі, гуманістычнага светапогляду, кнігадрукавання спрыяла далейшаму развіццю беларускай літаратуры. Агульнадзяржаўныя летапісы і хронікі паступова саступаюць месца новымлітаратурным відам і жанрам: публіцыстыцы, гісторыка-мемуарнай літаратуры, палітычнай сатыры, паэзіі.

Значнае месца ў жыцці насельніцтва Беларусі займала царкоўная музыка. Да нашых часоў захаваліся помнікі праваслаўнай музыкі - зборы царкоўных гімнаў, ірмалоі XVI - XVIII стст. (Супрасльскі, Віцебскі, Жыровіцкі, Слуцкі, Мірскі і інш.).

Развіццё музычнай культуры дазволіла магнатам ствараць у сваіх маёнтках прыватпныя капэлы.

Ідэі Адраджэння, а затым эстэтыка барока праніклі ў майстэрні мастакоў.

У XVIII ст. у іканапіс пранікае стыль барока, для якога характэрны афармленне абкладам, вянцом, дэкарыраванне тканінай, ляпным арнаментам і г. д. На Беларусі існавала некалькі іканапісных школ: магілёўская, полацка-віцебская, па-леская, гродзенская, слуцка-мінская. У канцы XVIII - пачатку XIX ст. беларускі іканапіс паступова страціў сваю адметнасць і перастаў існаваць як самабытная мастацкая школа.

У XVI - першай палове XVII ст. ускладнялася планіроўка і архітэктура беларускіх гарадоў, працягвалася стварэнне абарончых і культавых збудаванняў у стылі барока.

Да XVII ст. Мінск быў драўляны. Інтэнсіўнае мураванае будаўніцтва ў Мінску ўзнікла ў пачатку XVII ст., што было звязана з імкненнем праваслаўных, католікаў і уніятаў засведчыць сваю сілу і прысутнасць у горадзе шляхам пабудовы манументальных мураваных храмаў і кляштараў.

У XVII ст. у Мінску былі пабудаваны касцёл і кляштар бенедыкцінак, што размяшчаліся на.старой Кальварыі (Кальварыяй называліся каталіцкія могілкі, якія тады знаходзіліся ў раёне цяперашняй вуліцы Камсамольскай на адрэзку паміж вуліцай Інтэрнацыянальыай і праспектам Незалежнасці).

Працягвалася культавае будаўніцтва. У другой палове XVI - пачатку XVII ст. былі створаны Троіцкі касцёл у в. Чарнаўчыцы (Брэсцкі раён), Успенская царква і Петрапаўлаўскі касцёл у в. Новы Свержань і Петрапаўлаўскі касцёл у в. Дзераўная (Стаўбцоўскі раён), фарны касцёл у Гродне, фарны касцёл у Нясвіжы, касцёл Ушэсця Прасвятой Багародзіцы ў Магілёве, касцёл у в. Галыпаны (Ашмянскі раён), кальвінскія зборы ў Смаргоні, в. Асташына (Навагрудскі раён) і ў в.Кухцічы (Уздзенскі раён).

Такія асноуныя накірункі развіцця культуры на беларускіх землях у XV – XVIII стст. Гэта яркі і самабытны перыяд у развіцці беларускай культуры, перыяд росту палітычнай і патрыятычнай свядомасці беларусаў, пашырэнні культурных сувязей паміж беларускім і іншымі народамі.

Літаратура

Саракавік I.А. Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветных цывілізацый. Пад. рэд. В. I. Галубовiча и Ю.М. Бохана. – Мн.: 2009.

Гісторыя Беларусі ў 2 ч. – Мн.: 2006.

Новік Я.К. Гісторыя Беларусі ад старажытных часоў да 2008 г. – Мн.: 2009.

Снапкоўскі У.Е. Гісторыя знешней палітыкi Беларусі. –Мн.: 2003.

Котов А.И. История Белоруси и мировая цивилизация. – Мн.:, БГУ, 2004.

Ермаловіч М.І. Беларуская джяржава Вялікае княства Літоускае.– Мн.: 2004