Православие (работа 1)

Духоўнае і культурнае жыццё нашых продкаў цесна звязана са старадаўнімі вераваннямі і. культамі. Звесткі, сабраньія этнографамі, гісторыкамі, фалькларыстамі і іншымі даследчьікамі культуры Беларусі, дазваляюць пад пластом позніх хрьісціянскіх уяўленняў адшукаць рэшткі язьгчніцкага светапогляду і магічна-абрадавай практыкi Язычніцтва (ад царкоўнаславянскага "языцы" - народы, чужаземцы) - прыняты ў багаслоўі і ўмоўна ў гістарычнай літаратуры тэрмін, які абазначае старадаўнія вераванні і культьы што існавалі да пашырэння т. зв. "вышэйшых" рэлігій — хрысціянства, ісламу і інш. Язычніцтва - надзвычай шматгранная і разгалінаваная рэлігія. Яна ўключае ў сябе розныя ўяўленні, ідэалагічныя напластаванні розных гістарычньіх эпох. Для далёкага нашага продка маланка азначала гнеў Перуна, набрыньвалі коцікі на вярбе - багіня вясны ўзялася за справу. Камяні пад сахой пасеяў чорт, у хаце гаспадарыў дамавік. Навокал чалавека дзейнічалі сілы, з якімі можна было жыць у згодзе, але якіх трэба было слухацца, захоўваць табу, каб не парушаць згоду з навакольным светам.

З прыняццем хрысціянства разумовы, духоўны, рэлігійны стан грамадства зазнаў істотныя зменьі. Хрысціянства было варожым язычніцтву, як наогул варожыя рэлігійныя сістэмы, калі адны багі і святы не могуць саступіць месца іншьім.

У адрозненне ад Рымскай імперыі, хрысціянства на Старажытную Русь прыйшло ў гатовым выглядзе, з адшліфаванымі за дзевяць ста-годдзяў свайго існавання формуламі, са Старым і Новьім Запаветамі, з літаратурай айцоў царквы, культамі Хрьіста і Багародзіцьі, са ста-раславянскай мовай, прынесенай першымі місіянерамі з Візантыі. Пры ўсёй складанасці станаўлення ранняга хрысціянства ў Рымскай імперыі яно ўсё ж такі развівалася ў накірунку ад нізоў да вярхоў, урада, элітьі. У славянскім грамадстве хрысціянства наладжвалася зверху - ад эліты да народа, і гэтая процілегласць рэлігійных спадзя-ванняў стала істотнай.

Хрысціянства Усходняй Рымскай імперьіі (як i Заходняй) да свай-го сцвярджэння ў ролі дзяржаўнай рэлігіі вяло працяглую барацьбу з язычніцтвам, перамагло яго і замацавала сваю нялёгкую перамогу тым, што занесла ўсіх язьічніцкіх багоў у "д'ябальскія спісы". "Язьічніцкае" для хрьісціянства было сінонімам "варварскага".

Хрысціянства на Кіеўскую Русь прыйшло з Візантыі. Першая царква была пабудавана ў Кіеве, відавочна, яшчэ ў IX ст. Сучаснша Візантьійскага імператара Канстанціна Барвянароднага - руская княгіня Вольга — прыняла хрысціянства. А яе ўнук Уладзімір Святаславіч у 988 — 989 гг. пачаў хрышчэнне Русі. Неадкладна місіянеры, аб'яднаяыя з воінскімі аддзеламі, павялі хрыстовьія паходьі на язычніцтва па ўсіх старажытных землях. Следам за Кіевам прымусова падпадала гіад абрад хрышчэння насельніцтва двух іншьіх важных цэнтраў — Полацка і Ноўгарада. А праз нейкі тэрмін - зусім не малы - "вера грэчаская" стала "верай рускай", сваёй, нібы прыроджанай, спрадвечнай. Але што азначае - "стала"? Сапраўды не сама сабой, не чарадзействам, не цудам, а з дапамогай бізуна і перніка. Такі злом свядомасці, які патрабуе адмаў-лення ад веры бацькоў і дзядоў, руйнавання старых духоўных каштоў-насцей, сам сабой адбывацца не можа. Замена былых міфаў новьімі суправаджалася знішчэннем абаронцаў былой веры, гатовых адстойваць свае перакананні. Гэта знішчэнне прыняло форму дзяржаўнай палітыкі, было адной з паліцэйскіх функцый велікакняжацкай улады. Забараня-лася старая і ўводзілася новая абраднасць; падлягалі забыццю імёны старых божастваў, месцы паганскіх маленняў разбураліся.

Чым так моцна'паланіла хрысціянства палымяную язычніцкую душу князя Уладзіміра, зразумець не проста. Але, прьіняўшы хрысціянства, Уладзімір стаў хрысціць кіеўскі народ і найперш знішчыў язычніцкіх багоў - Дажбога, Стрыбога, Сімаргла, Макошу, Перуна. Па яго загаду Перуна прывязалі да конскага хваста, падягнулі да Дняпра, і слугі князя па дарозе білі яго бізунамі. Потьім вярхоўнага бога скінулі ў раку. Людзі, якія верылі ў свайго бога, пла-калі, беглі за ім. Насуперак чаканням чараўнікоў, гром не грымнуў, маланкі ў Кіеў не ўдарылі. Князь Уладзімір застаўся жывы і бьіў здаровьі многія гады. Аднак, каб народ маўчаў, князь перад хрышчэннем аб'явіў: хто ' не прыйдзе да Дняпра - вораг яму, Уладзіміру. Спрачацца з князем асмеліліся нямногія. Тыя ж, хто не асмеліўся, прыйшлі раніцай да дняпроўскага берага і па знаку прыбьіўшага разам з Уладзімірам мітрапаліта і пад пагрозай бізуноў княжацкай дружыны ўвайшлі ў ваду па шыю. Выйшлі з вады, атрымалі крыжык — і сталі хрысціянамі.

У Кіеве хрысціць народ было не вельмі складана. Кіеў здаўна знаходзіўся ў цесых стасунках з Канстанцшопалем, і хрысціянства з яго храмамі і цырьімоніямі для многіх кіяўлян дзівам не ўяўлялася.

Пасля знішчэння Перуна ў Кіеве належала перамагчы язьгчніцтва ў іншых землях. Па водньім шляху адправіліся з Кіева з місіяй хрысціянізацыі грэчаскія і балгарскія святары, а з імі дзядзька князя Уладзіміра — Дабрыня з войскам. Марілрут іх пралягаў праз Полацкае княства да Ноўгарада, і першым на іх шляху быў Тураў, дзе місіянерам аказалі ўпартае супраціўленне. Пра крывавае хрышчэнне тураўцаў сведчыць легенда аб чырвоных камянях, якія быццам бы прыплылі па радэ ў горад, у чьім бясспрэчна чуецца памяць пра разню, якую абрушыў на мясцовых язьгчнікаў Дабрыня. Пазней, як паведамляе летапіс, людзі казалі, што Пуцята хрысціў агнём, а Дабрыня - мячом. і

Пра тое, як распаўсюджвалася хрысціянства ў Полацкай зямлі, мы таксама маем некаторыя звесткі. Прьшяўшы хрышчэнне, у той жа год Уладзімір успомніў аб сваёй страдіўшай ласку жонцы - Рагнедзе. Ён прыслаў у Ізяслаў, дзе жыла Рагнеда, сваіх пасланцоў, якія перадалі ёй такія словы князя: "Цяпер, ахрышчаньі, я мушу мець адну жонку, якую ўзяў, хрысціянку, а ты вьіберы сабе мужа з маіх баяр, каго пажа-даеш". Рагнеда адказала, што яна да гэтага часу княгіня і не хоча зрабідца нявольніцай, але хоча быць нявестай Хрыстоса і прыняць анёльскі вобраз пад імем Анастасіі. Для манахіні-княгiні быў пабудаваны манастыр, у якім яна пражыла некалькі гадоў да сваёй смерці ў 1000 г.

Калі з'явіліся першыя хрысціяне ў Полацкай зямлі, сказаць цяжка. Паводле падання,.ужо ў IX ст. тут бьілі хрысціяне. Яно знаходзідь сабе пацвярджэнне ў гістарьгчным матэрыяле. Як вядома, землі Беларусі размяшчаліся на вялікім водньім шляху "з варагаў у грэкі", па якім не толькі ішоў гандаль з Візантьіяй, але і распаўсюджваліся хрысціянская вера і культура. Новая вера не прьійшла сюды як вера, усталяваная агнём і мячом. Праўда, бьіла і барацьба паміж святарамі новай веры і чараўнікамі, прыхільшкамі язычніцтва, але ўсё ж такі хрысціянскія погляды пераймаліся, як і ўся культура, адносна мірньім шляхам. Яны вытіснулі з жьшдя грамадства старьія, язычнідкія погляды, часта зліваючыся з імі. Так, святы гграрок Ілья стаў падобны да Перуна. Язычніцтва ў асноўным заставалася бытавой рэлігіяй сялянства з яго натуральнай гаспадаркай, патрыярхальньш ладам жьіцця, поўным залежнасці ад сіл прыроды.

Гарадское супольнае жыццё, наадварот, схіляла да разумення і ўспрьіняцця палажэнняў хрысціянскай рэлігіі, яе сімволікі. Такім чынам, стваралася тое двухвер'е, якое існавала на тэрыторыі Беларусі з даўнейшых часоў і дазваляла сла-вянскаму язычніцтву мірна ўжьівадца з усходнім і заходнім хрысціянствам.

I сёння ў памяці народа жывуць розныя міфалагічныя ўяўленні аб паходжанні жывой і нежывой пры-роды (існаванне "таго свету", свят-каванне Дзядоў, Радаўніцы), апавядаюцца гісторьіі пра русалак, лесавікоў, чарцей, ведзьмаў. Існуюць разнастайныя замовы, праклёны, "засцерагальныя" дзеянні ад стьіхійных нягод, сацы-яльных катаклізмаў. Працягваецца традьіцыя паважлівых адносін да агню, у фальклоры ўслаўляюода сонца, месяц, зоркі, дрэвы, рэкі і г.д. Захоўваюцца некаторыя абрадьі — гуканне вясыы, купал-ле, валачобніцтва, юр'еўскія і траецкія звьгчаі. Але ўжо ўсе яны страцілі сваю магічную сілу.

Культура старажытных беларускіх зямель мае шмат агульпага з культурай іншых усходнеславянскіх народаў. Гэтае агульнае выяўляецца ў стылі, кампазіцыі, спосабе ўпрыгажэння арнаментам прадметаў прыкладнога мастацтва.

Пры ўсёй агульнасці культуры Старажытнай Русі на тэрыторыі сучаснай Беларусі яна мела спецыфіку. Найбольш яскрава гэта выявілася ў матэрыяльнай і духоўнай культуры Полацкай зямлі. У IX - ХІП стст. у Полацку квітнела высокая.-раннефеадальная -куль-тура, развівалася пісьменства, вялося .летапісанне, шырока распаўсюджваліся рамёствьі - кавальскае, товелірнае, гарбарна-шавец-кае, дрэваапрацоўчае, кастарэзнае, ганчарнае. Полацк уплываў на гаспадарчае i культурнае развіццё суседніх неславянскіх народаў.

Вышэйым узорам старажытнарускай культуры з'яўляецца манумен-тальная архітэктура. У Х.—',ХШ стст. у архітэктуры Еўропы дамінаваў раманскі стыль, Грамадзянскія і культавыя раманскія пабудовы вызначаліся масіўнасцю, суровай манументальнасцю і крапасньімі рысамі. У муроўцы абавязкова ўжываўся абчэсаны і прыродны камень, часам разам з цэглай. рысы раманскага стылю ёсць у многіх помніках беларускага дойлідства.

К канцу Х ст. на Русі не было каменна-цаглянага будаўніцтва. 3 прьшяццем хрысціянства бярэ пачатак узвядзенне манументальных культавых пабудоў. На пачатковым этапе рускія дойліды пераймалі візантыйскія архітэктурныя формы, потым іх пераасэнсавалі ў адпаведнасці са сваімі мастацкімі густамі, традыцыямі. Будаўніцтву сабораў на Русі надавалася дзяржаўнае і палітычнае значэнне.

У сярэдзіне XI ст. у Полацку, следам за Кіевам i Ноўгарадам, быў пабудаваны старажытнейшы з вядомьіх на тэрыторыі. Беларусі мураваны Сафійскі сабор. Ён меў шмат агульнага з наўгародскай Сафіяй. Будаўшчым матэрыялам былі плітачная цэгла і брукаваны камень. План храма адрозніваецца строгай сшетрыяй. Унутраная прастора падзяля-лася 16 слупамі на 5 уздоўжных нефаў. Пасярэдзіне будынка змяш-чаўся галоўньі купал, вакол якога група.валася яшчэ 4 меншых. Сцены унутры сабора былі расшсаны фрэскамі і ўпрьггожаны мазаікай.

Хуткі рост гарадоў, рамёстваў і гандлю, распаўсюджанне хрысціянства стварылі ўмовьі для далейшага развіцця мураванай архітэктуры. У XII ст. у Віцебску была пабудавана Благавеш-чанская царква (заста-діся руіньі). Яе рысы (незвычайная выцягну-тасць плана, 6 калон) нагадваюць заходнееўрапейскія базілікі. Пазней базілікі былі паўтораны ў пабудовах Полацка, Гродна, Сма-ленска. У XII - ХШ стст. у Полацку з'явіліся некалькі мураваных сабораў. Сярод іх - Спаскі, быў пабудаваны ў сярэдзіне XII ст. Непадалёк ад Полацка, у Бельчьіцах, у XII ст. бьіў заснаваны манастыр.У ім было не менш за 4 мураваныя саборы. Адзін з іх меў двух-скатны дах, на грэбені якога была выстаўлена драўляная галава, што сведчыць пра выкарыстанне ў мураванай архітэктуры традыцыйнага драўлянага дойлідства.

Значнай своеасаблівасцю адрозніваюцца манументальныя збудаванш Гродна. У старажьітнарускі перыяд у горадзе было ўжо некалькі цагляных храмаў і грамадзянскіх збудаванняў. Най-больш яскравай рысай пабудоў Гро-дна была маляўнічасць афарм-лення фасадаў устаўкамі з каля-ровых шліфаваных валуноў. У ХП ст. былі пабудаваны Барысаглебская (Каложская) царква на ўскраіне старажытнага Гродна, Крапасныя вежы, Ніжняя царква на тэры-торыі Гродзенскага дзядзінца, царква ў Ваўкавыску, якія стварылі яскравую і самабытную гродзенскую архітэктурную школу. Спалучэнне чырвонага фону цаглянай кладкі з умураванымі рознакаляровымі керамічнымі пліткамі i паліраванымі камянямі надавала архітэктурным ансамблям Гродна маляўвічасць i непаўторнасць.

На тэрыторыі Беларусі вядома яшчэ адно збудаванне -царква ў Тураве, архітэктурныя формы і будаўнічая тэхніка якой дазваляюць датаваць яе сярэдзінай або другой паловай ХП ст. Рэшткі яе, выяўленыя пры раскопках на Тураўскім гарадзішчы, даюць падставу меркаваць, што гэта быў шасціслуповы трохапсідны храм, які меў хоры. Царква была збудавана з плінфы спосабам раўнаслойнай муроўкі на растворы з дамешкай цамянкі (дробна тоўчанай цэгльі).

У XIII ст. умовы для манументальнага будаўшцтва на тэрыторыі Беларусі істотна змяніліся. У сувязі з драбленнем Поладкай зямлі на ўдзелы i палітычным аслабленнем самога Поладка тут практычна прыпыняецца манументальнае культавае будаўніцтва. Пачынаюць пераважаць абарончыя збудаванні, што звязана з узмацненнем ваеннай пагрозы з боку крыжакоў і татар. У апошняй чвэрці ХШ ст. у Камянцы (каля Брэста) была ўзведзена 30-метровая вежа абарончага значэння - Белая вежа, якая захавалася да нашага часу. Круглая ў плане, яна мае 5 ярусаў з байніцамі на кожным з іх. Ёсць звесткі пра тое, што такія вежы былі ў Гродне, Тураве, Новагародку i, магчыма, у Полацку.

У заходніх землях Русі вышэйшага ўзроўню дасягнуў фрэскавы жываліс, які атрымаў самастойнае развіццё, увабраўшьі багатыя народныя традыцыі, лепшыя здабыткі візантыйскіх мастацкіх школ. Ён быў шырока выкарыстаны ў полацкіх Сафійскім і Спаскім саборах, у храмах Бельчыцкага манастыра, віцебскай Благавешчанскай.і гро-дзенскай цэрквах. Яго сюжэты — фігуры святых, ілюстрацыі да евангельскіх і біблейскіх сказанняў.

Культура старажытных беларускіх зямель бярэ свой пачатак ад вус-най народнай творчасці: песень, былін, легенд, прымавак, казак, плачаў-галаліэнняў, загадак. Асобнае месца ў вуснай творчасці належыць былінам. Іх гістарьічныя сюжэты часта ідуцs ад рэальных падзей. Правобразам быліннага героя Вольгі Святаславіча стаў полацкі князь Усяслаў.

У былінах пра Усяслава народ даў тлумачэнне падзеям 1068 г., звязаным з паўстаннем кіеўскіх нізоў, якія вызвалілі з няволі Усяслава і абвясцілі яго вялікім князем Русі. Былінная ацэнка Усяслава перагукаецца з той, якую яму дае аўтар "Слова пра паход Ігаравы". Лёс гордай Рагнеды, дачкі полацкага князя Рагвалода, таксама стаў сю-жэтам для шэрага паданняў, бьілін і г. д.

Новым этапам у старажытнарускай культуры стала 3'яўленне пісьменства. 3 прыняццем хрысціянства Русь пазнаёмілася з культурнымі дасягненнямі развітых краін Еўропы і Усходу. Кніжная асвета заходніх зямель Русі ад самага пачатку мела хрысціянскую накіраванасць. Вакол царквы i манастыроў групаваліся тады адука-ваныя людзі. Так было не толькі на Полаччьіне, але. і на Кіеўшчыне, у Заходняй Еўропе, Візантыі.

Сталыя зносіны з Візантыяй узбагачалі старажытнарускую культуру. 3 грэчаскай мовы запазычаліся некаторьія словы (напрыклад, "тетрадь", "лампа"), рускім людзям даваліся грэчаскія імёньі - Андрэй, Аляксандр, Георгій, Софія...На Русі перакладаліся грэчаскія кнігі на рускую мову. Былі сярод іх сачыненні пра стварэнне свету, біблейскіх герояў, аб рымскіх палкаводцах, жыціі святых і г. д.

Да сярэдзіны XI ст. на Русі разам з перакладнымі кнігамі 3'яўляюцца і арьггінальныя творы, у тым ліку і першыя летапiсы. У той час у Заходняй Еўропе гістарычныя хронікі, царкоўныя і' іншыя кнігі пісаліся на незразу-мелай народу мове. На Русі кнігі адразу сталі пісаць на новай, гутарковай мове. Маюцца звесткі аб тым, што летапісы складаліся ў Полацку, Тураве, Новагародку.

Рэлігійнымі і культурна-асветніцкімі цэнтрамі на Русі былі РЛ манастыры. У іх (ці пры іх) існавалі школы, шсаліся і перапісваліся квігі, групаваліся адукаваныя людзі. У некаторых гарадах пры саборах існавалі вялікія бібліятэкі. Летаіпісы паведамляюць аб такой бібліятэцы пры полацкім Сафійскім саборы. Вядома, што ўнучка полацкага князя Усяслава, Ефрасіння,

перапісвала кнігі. Узорамі старажытных рукапісных кніг, знойдзеных на тэрыторыі Беларусі, з'яўляюцца: вядомае Тураўскае евангелле (XI ст.); Рэймскае евангелле (XI ст.), названае так па месцы знахо-джання ў муніцыпальнай бібліятэцы г.Рэймса ў Германіі; служэбнік Валаама Худынскага (канец XII — пачатак XIII ст.); Аршанскае еван-гелле (XIII ст.) i некаторыя іншыя. Асноўная частка старых рукапісных кніг загінула пры пажарах, была разрабавана ў перыяд міжусобных войнаў. Шмат помнікаў старажытнай культуры, у тьім ліку кніг, было знішчана пазней езуітамі.

3 прадстаўнікоў кніжнай асветы старажытнага перыяду нашай гісторыі трэба адзначыць: у Смаленску - Клімента Смаляціча, у Ту-раве - Кірылу Тураўскага, у Полацку - князёўну Прадславу-Ефрасінню.

Клімент Смаляціч жыў у першай палове XII ст. Як паведамляе летапіс, гэта быў кніжнік, раўні якому не было на ўсёй Русі. Жыў ён у манастыры, але больш быў вучоным, чым манахам. У яго келлі побач з кнігамі Святога Шсання можна было знайсці і кнігі айцоў царквьі (так звалі багасловаў, якія сфармулявалі дагматыку, правілы богаслужэння, законы ўнутранага жыцця). 3 іх ён даведваўся пра антычньіх аўтараў: Гамера, Платона, Арыстоцеля. Паводле звестак, якія дайшлі да нас, Клімент быў вельмі працавітым аўтарам: ён напісаў шмат кніг, казанняў (пропаведзяў), пасланняў, тлумачэнняў. 3 усіх гэтых матэрыялаў да нашага часу дайшло толькі адно пасланне, напісанае Кліментам смаленскаму святару фаме. Гэта пасланне мае вялікую каштоўнасць, таму што яно сведчыдь пра накірунак думак Клімента і яго сучаснікаў. Мы бачым, што грамадства таго часу цікавілася навукова-рэлігійнымі пытаннямі Святога Пісання. Адны казалі, што разумець Біблію трэба так, як яна напісана, г. зн. літаральна, другія не задавальняліся такім тлумачэннем і даводзілі, што зразумець свяшчэнныя кнігі магчыма толькі з дапамогай свецкай навукі. Сам Клімент (з 1147 па 1154 г. з'яўляўся мітрапалітам кіеўскім), як гэта бачна па накірунку яго думкі, прытрышгіваўся апопшяга пункту гледжання.

Кірыла Тураўскі — другі прадстаўнік асветы XII ст. -паходзіў з сям'i заможных гараджан. Вучылі яго грэкі. Потым ён стаў мавахам-пустэльнікам. Калі вызвалілася епіскапская кафедра ў Тураве, яго абралі епіскапам. Праваслаўная царква прылучыла Кірылу Тураўскага да ліку святьіх. Гэта быў не столькі кабінетны вучоны, колькі выдатны царкоўньі аратар. Імя яго сустракаем у агульных курсах рускай літаратуры старажытнага перыя-ду. Прамовы Кірылы ўяўляюць сабой узоры царкоўнага красамоўства тато часу. Яго казанні і павучаыні створаны на асновах ві.зантыйскай рыторыкі. Сучаснікі далі яму назву Златавуста (задоўга да Кірыльі жьіў выдатньі царкоўны аратар, адзін з айцоў усходняй (праваслаўнай) царквы Іаан (каля 350 - 407), якога за красамоўства назвалі Златавустам).

Прадслава-Ефрасіння, князёўна полацкая, таксама жыла ў XII ст. Яна была ўнучкай полацкага князя-чарадзея Усяслава. Як алавядаюць паданні, яна сваёй прыгажосцю і розумам стаяла вышэй за ўсіх сваіх сучасніц. Жаніхі прасілі рукі князёўны, .але яна адмаўлялася ісці замуж. Бацькі .хацелі аддаць яе замуж прымусам. Дазнаўшыся пра гэта, яна цішком пакінула родную сям'ю i ўцякла ў жаночы манастыр, на чале якога стаяла яе цётка. Бацькі прасілі яе вярнуцца дадому. Прадслава ж засталася ў манастьіры і праз некаторьі час прыняла пострыг. Яшчэ ў доме бацькоў Прадслава любіла ў час адпачынку чытаць кнігі, што ў тыя часы было рэдкаіг з'явай у грамадстве. Прыняўшы манаства, яна стала працаваць над перапісваннем кніг. Вакол яе аб'ядноўваліся шматлікія паслядоўнікі асветы і кніжнасці. Манастыр, у якім жыла i працавала Прадслава-Ефрасіння, паступова стаў буйным рэлігійньім і культурньім цэнтрам, адкуль кнігі разыходзіліся па ўсіх заходніх землях Русі. У сталым узросце Прадслава здзейсніла паломніцтва ў Палесціну і Іерусалім. Там яна і памерла ў 1173 г. Мошчы Ефрасінні Поладкай знаходзяцца цяпер у Спаса-Ефрасіннеўскім манастыры, пабудаваным ёю (часткова захаваўся да нашых дзён).

Шырокае развіццё на беларускіх землях атрымала прыкладное ма-стацтва. Нават звычайныя прадметы з дрэва, косці, гліны, металу ўпрыгожваліся разьбой, інкрустацыяй. Своеасаблівая ў гэтым сэнсе прыгажосць керамікі XI — XIII стст. У ёй мы не знойдзем яскравасці маляўнічых спалучэнняў эмалі, пераліваў сонечнага спектра шкла. Яе прыгажосць выяўлялася ў строгасці і стрыманасці каляровых гучанняў, у шурпатасці, аксамітнасці груба зробленай фактуры.

Трохі іншы характар мелі прадметы, прызначаныя для феадаль-най арыстакратыі, заможных гараджан. Яны часта ўпрыгожваліся выявамі фалтастычных звяроў і птушак, выкананымі ў асаблівай малеры- "звярыным стылі". Любімымі сюжэтамі старажьітнарускага прьікладнога мастадтва былі геральдьічныя львы. Узорамі тонкай разьбы па каменю і косці з'яўляюпда шахматныя фігуркі, знойдзеныя ў Гродне i Ваўкавыску.

Пра высокае мастацкае майстэрства тагачасных умельцаў гаворадь прадметы хрысціянскага культу. Сярод іх вылучаюцца найтанчэйшай мастацкай разьбой каменньія абразкі з шэрага шыферу, знойдзеньія ў час раскопак на гарадзішчы Мінска ў 1957 г. Адзін з гэтьіх абразкоу вьіяўляе ўшанаваных у старажытнасці святых у поўны рост з фігурай Хрыста ў верхняй частцы. Што да характарыстыкі выяўленьіх асоб, спосабу разьбы па каменю, вьіразу твараў, дык ва ўсіх выразна пра-яўляюцца асаблівасці народнага мастацтва з яго непасрэднай перада-чай навакольнага свету. Твары і аблічча святых у многім нагадваюць нам беларускіх сялян. Каштоўнасць абразкоў абумоўлена тым,. што ў дадзеным вьшадку мы маем своеасаблівае зліццё майстэрства стварэння абразоў, запазычанага з Візантыі і паўднёваславянскіх краін, з прьізвычаенасцю і вопытам апрацоўкі дрэва і каменя, якая спрадвеку існавала сярод народа і паходзіла ад перыяду першабытнага грамадства.

Для стварэння прадметаў хатняга побыту, зброі, прьілад працы і ўпрыгажэнняў выкарыстоўваліся розныя метады: жалеза, броыза, медзь, срэбра, золата. Тэхніка іх апрацоўкі ў XI - XIII стст. дасягнула вьісокага ўзроўню. У беларускіх гарадах былі распаўсюджаны амаль усе вядомыя ў Еўропе тэхнічныя спосабы апрацоўкі металаў: плаўка, ліццё, коўка, залачэнне дроту, гравіраванне, упрыгожванне металічных вырабаў эмаллю, чарненнем.

Помнікі прыкладнога мастацтва нешматлікія. Але і тое невялікае, што захавалася да нашага часу, сведчыць пра высокі ўзровень гэтага віду мастацтва ў нашых продкаў. Мы маем на ўвазе найперш крыж Ефрасішгі Полацкай, створаны мясцовьш майстрам Лазарам Богшам у 1161 г. Крыж выконваў ролю каўчэга для захавання хрысціянскіх рэліквій. Яго асновай з'яўлялася кіпарысавае дрэва. Зверху і знізу дрэва заіфывалі залатыя пласціны (усяго 21), аздобяеныя каштоўньімі камянямі, арнаментальнымі кампазіцыямі і абразкамі, якія былі выка-ланьі ў тэхніцы перагародкавай эмалі. Па майстэрстве выканаяня твор Лазара Богшы не саступаў лепшым візантыйскім узорам, вьірабленым у.гэтай найтанчэйшай тэхніцы. Шасціканцовы крыж меў вышіню каля 52, см, пасярэдзіне ў 5 квадратных падпісаных гнёздах знаходзуіся рэліквіі. Яго бакі бьілі абкладзеыы срэбнымі з пазалотаю пласцінамі, выкананымі ў тэхнiцы ціснення. Крьіж бьіў абведзеньі шнурком перлаў.

Крыж Ефрасінні Полацкай з'яўляеода не толькі выдатньш творам дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, але і каштоўным помнікам ста-ражытнабеларускага пісьменства. Зробленыя на крыжы надшсы ўмоўна падзяляюць на дзве часткі. У першай частцы паведамляецца аб годзе стварэння святыш, кошце матэрыялаў і працы, у другой жа запісаны праклён таму, хто знясе крыж са Спаскай царквы, якой падаравала яго Ефрасіння.

Няпросты лёс напаткаў крыж Ефрасінні Полацкай, шмат разоу змяняў ён уладальнікаў і месцазнаходжанне. Ужо на мяжы XII -XIII стст. яго вывезлі з Поладка смаленскія князі, у XVI ст. крыж ненадоўга трапіў у рукі маскоўскіх князёў, а затым захоўваўся ў Сафійскім саборы, які належаў уніятам. Пасля скасавання уыи ён бьіў вернуты ў Спаса-Ефрасіннеўскую царкву. 3 1929 г. крыж знаходзіўся ў Магілёўскім краязнаўчьім музеі. У гадьі Вялікай Аи-чыннай вайны крыж знік, і яго месцазнаходжанне ыевядома. У 90-я гады брэсцкім майстрам М.Кузьмічом бьіла зроблена дакладная копія гэтага крыжа.

Такім чьшам, багатая, яскравая і шматгранная культура Беларусі ў IX - XIII стст. стаяла ў шэрагу перадавых культур свайго часу, была часткай усходнеславянскаи культуры. Яна заняла пануючае месца ў Вялікім княстве Літоўскім.