Восточные славяне в Беларуси

Народ падобны на дрэва.

А карані — яго першапачаткі.

Адзін сягае на метры ўглыб

зямной тоўшчы , другі бярэ

сокі каля паверхні.

Самыя першапачаткі беларускага этнасу хаваюцца ў змроку пасляледавіковых тысячагоддзяў.У нашым радаводзе можна знайсці і старажытнейшых аўтахтонаў невядомай ужо мовы, і фіннаўграў, і германцаў, а таксама, мабыць, скіфаў і кельтаў. Але найбольш моцныя, найбольш жыццежаўныя два карані беларускага дрэва — балцкі і славянскі. Менавіта іх шчаслівае спалучэнне вы­значыла характэрнейшыя асаблівасці нашага народу — у мове, куль­туры, характары, — што розняць беларусаў ад суседзяў, робяць яго самабытным не паўторным этнасам у еўрапейскай сям’і.

Старажытныя балты — прамыя продкі сучасных літоўцаў і латышоў — першапачаткова, мяркуючы па назвах азёр і рэк, зася­лялі практычна ўсю тэрыторыю Беларусі. Тут яны жылі з пачатку бронзавага веку, гэта значыць з мяжы 3-га і 2-га тысячагоддзяў да н.э.

З сярэдзіны І-га тысячагоддзя н.э., калі балты ўступілі ў цесны кантакт са славянскай стыхіяй, хаця гэта магло адбыцца і значна раней, мы ўжо ведаем назвы іх плямёнаў на Беларусі, зафіксаваныя ў летапісах. Былі гэта яцвягі і літва.

Плямёны яцвягаў засялялі ў асноўным міжрэчча Нёмана і Нарава. Іх паселішчы пакуль што даследаваны слаба. Гэта вёскі і ўмацаваныя гарадзішчы. Больш вядомыя вучоным кургановыя могільнікі з каменнымі выбрукоўкамі. Найбольш раннія пахаванні ў іх датуюцца ІІІ стагоддзем н.э. і ўтрымоўваюць як трупапала­жэнні, так і трупаспаленні нябожчыкаў. Пазней пачаў дамінаваць абрад трупаспалення-урэмацыі, а з ХІ ст. -зноў трупапалажэння. У мужчынскіх пахаваннях шмат узбраення і рыштынку баявых ко­ней, што было натуральным для таго неспакойнага часу. У жа­ночых — упрыгожанні і дробныя прылады працы.

Яцвягі былі ваяўнічым і мужным народам, які тры ста­годдзі /з Х па ХІІІ/ вытрымліваў амаль безупынны націск дружых кіеўскіх і заходнеўкраінскіх князёў, палякаў, а таксама нямецкіх ры­цараў. Аднак урэшце іх землі былі спустошаныя, а насельніцтва ў значнай ступені вынішчана, расцярушана па суседніх землях. Што засталося — славянізавалася і стала састаўной часткай беларусаў Гродзеншчыны і Беласточчыны. І зараз толькі ў назвах вёсак “Ятвезь” засталася па іх жывая памяць.

Найбольш шматлікай і жыццёстойкай групай балцкіх плямё­наў на Беларусі была Літва. Ёй належылі землі ў Верхнім Панямонні і Павіленне. Тут вядомы ўмацаваныя і неўмацаваныя паселішчы, але,як і ўвыпадку з яцвягамі, археолагамі вывучаліся пераважна толькі кургановыя могільнікі. Старажытнейшыя пахаванні вядомыя з 4-га стагоддзя. Яны ўтрымоўваюць трупапалажэнні і камяні ў на­сыпах. З сярэдзіны тысячагоддзя распаўсюдзіўся абрад трупас­пальвання. Нябожчыкам “на той свет” клалішмат рэчаў — разнас­тайныя прылады працы, упрыгожанні. У мужчынскіх пахаваннях, асабліва ранейшага часу, калі рэчы не згаралі пры крэмацыі, над­звычай багата зброі. У канцы тысячагоддзя пашыраюцца рытуаль­ныя пахаванні баявых коней.

Літоўскія плямёны таксама цярпелі ад частыхузброеных на­шэсцяў з Украіны, Польшчы, немцаў з балтыйскага ўзбярэжжа. Але лёс іх быў іншым, чым яцвягаў. Уступіўшы ў саюз са славянамі Бе­ларусі, яны не толькі выстаялі, але і праводзілі актыўнае узброенае супрацьдзеянне, паспяхова ўдзельнічалі ў фармаванні магутнай ся­рэднявечнай беларуска-літоўскай дзяржавы — Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага.

Праўда, Літва на значнай частцы сваёй тэрыторыі — на паўночным захадзе сённяшняй Рэспублікі Беларусь і на Віленшчыне — таксама страціла свой воблік, славянізавалася і стала беларуска­моўнай.

Мяркуючы па назвах некаторыч населеных пунктаў, на Бела­русі жылі і іншыя балтыйскія плямёны. Сярод іх лотва і латыгаль, з якімі генетычна звязываюцца сённяшнія латышы, а таксама, дай­нова,ішкальдзь.

Старажытнейшыя пісьмовыя сведчанні антычных аўтараў пра славян адносяцца да першых стагоддзяў нашай эры. Аднак знойд­зеныя археолагамі матэрыяльныя сляды іх жыццядзеннасці — рэшткі паселішчаў і могільнікі — датуюцца толькі сярэдзінай пер­шага тысячагоддзя нашай эры. Якія ж больш раннія старажытнасці належылі славянам? — пакуль не высветленна. І ўвогуле пытанне паходжання першых славян — як, дзе і калі фарміраваўся гэты працэс — адно са складанейшых у навуцы. Аднак большасць даследчыкаў згодныя, што Беларусь не была прарадзімай славян, хіба што самы паўднёва-заходні куток Брэстчыны. Таму я вырашыў, што сёння мы не будзем гаворыць пра походжанне славян, пра іх этнагенез. Гэта тэма для асобнай гутаркі.

Першыя несумненна славянскія паселяшчы з’явіліся паўднёвей Прыпяці паўтары тысячы гадоў назад — каля сярэдзіны І-га тысячагоддзя. Некаторыя з іх выяўлены археолагамі нават на яе паўночным беразе. Значыць, славяне ўжо пачалі пераадольваць гэты натуральны водны рубеж паміж імі і старажытнымі балотамі.

Старажытнасці, пакінутыя першымі славянамі на Прыпяці вучоныя аб’ядноўваюць у так званую пражскую культуру.

Носьбіты пражскай культуры, займаючыся ў асноўным земляробствам і жывёлагадоўляй, жылі пры рачным узбярэжжы ў невялікіх вёсках, якія пазней часам ператвараліся ў гарадзішчы — умацаваныя паселяшчы, акруджаныя валамі і рвами, драўляным тынам. Кожная сям’я будавала сабе невялікую паўзямлянку з глінабітнай або каменнай печкай на покуце. Тагачасныя славяне з балотнай руды здабывалі жалеза, з якога выраблялі прылады працы і зброю. Упрыгожанні былі пераважна бронзавыя. З гліны ляпіўся пласкадонны посуд — высокія гаршкі, міскі, патэльні.

Сваіх памерлых тутэйшае насельніцтва хавала па абраду трупаспалення ў невялікіх ямах. Пазней над пахаванымі пачалі насыпаць курганы.

Паўночней Прыпяці з VІ ст. і пазней жыло пераважна балцкае насельніцтва, старажытнасці якога ўтваралі банцараўскую і калочынскую культуру. Аднак , мяркуючы па археалагічных раскопках, і сюды пачынаецца пранікненне груп славянскага насельніцтва, якое пасяляецца сярод тубыльцаў. Такое пранікненне хутчэй на ўсё павінна было адбывацца ўзброенным шляхам. Бо цяжка сабе уявіць, каб хто мог сцерпіць, што на іх землі прыходзяць чужынцы-находнікі, карыстаюцца лугамі і палямі.

З часам сумеснае існаванне абарыгенаў-балтаў і находнікаў-славян паўночнай Прыпяці вяло да змешвання гэтых двух этнасаў, параднення шляхам шлюбаў, вяло да ўзаемаасіміляцыі. А як сведчаць апошнія даследаванні, і асабліва вядомага расейскага вучонага В.В.Сядова, беларусы сфарміраваліся дзякуючы змешванню славян і балтаў. Значыць, ужо з сярэзіны І-га тысячагоддзя ў басейне Прыпяці, на Верхнім Панямонні, на Дняпры і Дзвіне пачынаюцца працэсы, якія вялі да зараджэння беларускага этнасу, фарміравання яго тыповых асаблівасцей у мове, матэрыяльнай і духоўнай культуры. Кажучы вобразна — першае ж дзіця, што нарадзілася ад славяніна і балцкай жаныны, ужо мела зачатковыя беларускія рысы.

Невядома, як называлі сябе першыя славяне на Беларусі. Летапісы ж светчаць, што пазней, перад утварэннемполацкага княства, на нашых землях распаўсюдзіліся ўсходнеславянскія плямёны крывячоў, драгавічоў і радзімічаў.

Крывічы, драгавічы, радзімічы ўяўлялі сабой аб’яднанні плямёнаў, якія ўжо мелі свае княжэнні — першапачатковыя дзяржаўныя ўтварэнні. Іх назвы, мяркуючы па суфіксу ‘-іч’,паходзяць ад князёў-аб’яднальнікаў. Згодна летапісу, такім аб’яднальнікам радзімічаў быў Радзім. У крывічоў гэта мог быць Крыў або Крывы, у драгавічоў — Драг.

Найбольш вялікае аб’яднанне ўяўлялі крывічы. З самага пачатку яны прымалі актыўны ўдзел у гістарычных падзеях Усходняй Еўропы. Так, у летапісным запісе 965 г. гаворыцца, што крывічы, разам з некаторымі іншымі славянскімі і фінна-угорскімі плямёнамі вымушаны былі плаціць даніну заморскім врагам. А праз пару гадоў яны праганяюць варажскіх асаднікаў са сваіх земляў. Удзельнічалі крывячы і ў грабежніцкіх важарска-славянскіх паходах 906 і 944 гадоў на Візантыю. Пазней крывічы Беларусі ўжо не ўдзельнічаюць ў прычарнаморскіх войнах. Бачна, што у гэты час ім удалося вызваліцца з варажска-кіеўскай залежнасці.

У час найбольшай экспансіі крывічы распаўсюдзіліся на вялікіх прасторах Усходняй Еўропы ад Верхняга Панямоння да Паволжа, ад вярхоўя Сожа і Дзясны да ўзюярэжжа Пскоўскага возера. На сённяшняй тэрыторыі Рэспублікі Беларусь крывічы займалі Падзвінне і аршанскае Падняпроўе. Яны таксама пранікалі на Павіленне і Верхняе Панямонне, дзе і сёння сустракаюцца вёскі Крывічы, Крывічане, Крэва і г.д. Такія назвы сведчаць пра актыўную каланізацыю гэтым дынамічным насельніцтвам суседніх тэрыторый. У паўночнай і цэнтральнай Міншчыне яны змешваліся з драгавічамі.

У VІІ стагоддзі пляменная назва крывічы, як, дарэчы, і драгавіча і радзімічы, знікае са старонак летапісаў. Гэта сведчыць пра кансалідацыю плямён у большыя этнаграфічныя і палітычныя ўтварэнні. Праўда, назва ‘крывічы’, ‘Крывецкая зямля’ захавалася ў культурнай традыцыі суседніх народаў і пазней ‘Крывіяй’ называлі значную частку Беларусі немцы і ў 14-м стагоддзі. А латышы і сёння ўсіх славян называюць крывічамі-крэвс. У мінулым стагаддзі таксама часам беларусаў лічылі крывічамі. У пачатку ХХ-га стагоддзя, калі ўстала пытанне пра аднаўленне дзяржаўнасці нашага народу, былі прапановы назваць беларускі край Крывіяй.

Жывучы пераважна ў вёсках, крывічы, паселішчы — цэнтры акруг умацоўвалі, ператвараючы ў гарадзішчы. З часам частка гарадзішчаў вырасла ў цэнтры рамяства і гандлю — у гарады.

На тэрыторыі Рэспублікі Беларусь вядомы крывіцкія гарады — Віцебск, Лукомль, Друцк, Орша, Копысь. Галоўным, важнейшым гарадскім цэнтрам заходняй часткі крывічоў быў Полацк. Ён жа і стаў сталіцай Полацкага княства ІХ-ХІІІ стагоддзяў — адной з першых вядомых па летапісах беларускіх дзяржаў. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што раней усе крывічы былі аб’яднаны ў адной дзяржаве. Гэтым яны тлумачаць настойлівыя заваёўчыя паходы полацкіх князей на ўсход і поўнач, што магло сведчыць пра імкненне аднавіць колішняе агульнакрывіцкае гаспадарства.

Крывічы пачалі фармавацца ў сярэдзіне І-га тысяча годдзя і на пачатку былі амаль выключна балцкім этнасам. Толькі з часам, з усё большым пранікненнем славян на Беларусь, яны ўсё больш набываюць рысаў славянскасці. Мабыць таму і летапісцы часам сумняваліся — ці адносіць крывічоў да народу славянскай мовы.

У матэрыяльнай і духоўнай культуры, па сваіх этнаграфічных асаблівасцях крывічы мала адрозніваліся ад суседніх славянскіх плямёнаў. Таму, каб вылучыць межы іх рассялення, вучоныя-археолагі асаблівую ўвагу звяртаюць на абрад пахавання і тыпы жаночых упрыгожванняў.

З самага пачатку крывічы сваіх памёрлых хавалі па абраду трупаспальвання пад кургановымінасыпамі. Найбольш тыповымі сярод курганоў былі валападобныя курганы — насыпы шырынёй 8-10 метраў і даўжынёйчасам больш як 100 метраў. Такія ‘доўгія курганы’ сустракаюцца толькі на крывіцкай тэрыторыі.

Нярэдка насыпы былі ікруглыя. Пазней толькі так і выглядалі крывіцкія магілы. З распаўсюджаннем з канца Х-га стагоддзя хрысціярства, якое забараняла абрад крэмацыі, крывічы, як і ўсё тагачаснае славянскае насельніцтва Беларусі, адмовілася ад спальвання нябожчыкаў і перайшло да трупапалаження. Хоць па даўняму звычаю памерлым ‘на той свет’ клалі рэчы і насыпалі над ім курган. У язычніцкіх магілах археолагі мала знаходзяць рэчаў — пераважна толькі гаршкі. Усё нішчыў агонь. У курганах жа з трупапакладаннемі знаходак больш — акрамя посуду можна знайсці бронзавыя і медныя ўпрыгоджванні, жалезныя рэчавы і гэтак далей. Пры гэтым, зразумела, ужаночых пахаваннях упрыгожванняў значна больш, там жа і сярпы або праселкі да верацён. У мужчынскіх — сякеры, наканечнікі коп’яў, часам і мячы.

Існуюць паданні, што ў курганах прыхавана золата і іншыя багацці. Таму скарбашукальнікі-марадзёры часта разрываюцьстрадаўнія могільнікі, знішчаюць іх. Аднак пад насыпамі знайшоў супакой у асноўным просты вясковы люд, нашы далёкія продкі — язычнікі і раннія хрысціяне. Рэчы, што пры касцяках, з’іржавелыя, акісленыя, не маюць грашовай каштоўнасці. А вось для спецыяліста-археолага яны важнейшая крыніца звестак пра матэрыяльную культуру старажытных беларусаў, пра іх вераванні і нават знешні воблік.

Той хто разбурае даўнія магілы, не толькі парушае Законы Рэспублікі Беларусь, нормы чалавечай маралі, але і робіць замах на нашу гістарычную памяць.

Большасць упрыгожванняю крывічанак падобныя на радзіміцкія і драгавіцкія, яны агульнаславянскага тыпу. Аднак ёсць і толькі крывіцкае аздабленне — вялікія бранзалетападобныя скроневыя кольцы з медзі, вельмі рэдка са срэбра, якімі упрыгожваўся галоўны ўбор. Такія знаходкі — быццам племянныя ‘пашпарты’. Менавіта па іх у асноўным і крывіцкія пахаванні, удакладняюць тэрыторыю рассялення гэтых плямёнаў.

Летапісец сведчыў, што тэрыторыі паміж Прыпяццю і Дзвіной займалі драгавічы — другое буйное аб’яднанне плямён на Беларусі. Археалагічныя раскопкі дазволілі больш дэталёва акрэсліць межы іх рассялення. Іх паселяшчы і могільнікі сустракаюцца паўднёвай Прыпяці, на ўсходзе даходзяць да Дняпра, на поўначы — ваколіц Заслаўя, Лагойска і Барысава, на захадзе — Брэсцкага Пабужжа. Папярэднікам і этнічным вытокам драгавічоў было стараславянскае насельніцтва пражскай культуры ўзбярэжжа Прыпяці VІ-VІІІ стагоддзяў. Распаўсюджваючыся паўночней гэтай ракі драгавічы актыўна асімілявалі балтаў.

Драгавічы, займаючы ўрадлівыя землі Палесся, кантактуючы з больш паўднёвымі этнасамі, вылучаліся большым прадукцыйным земляробстве і рамястве, у раннім зараджэнні элементаў дзяржаўнасці, у наяўнасці даволі вялікай колькасці гарадоў — Тураў, Пінск, Давыд-Гарадок, Брэст, Клецк, Слуцк, Капыль, Рагачоў. На змешанай драгавіцка-крывіцкай тэрыторыі ўзніклі Менск, Лагойск, Барысаў.

Найбольш вядомае дзяржаўнае ўтварэнне драгавічоў — Тураўскае княства. Аднак даволі хутка іх землі трапілі пад кіеўскае панаванне, з-пад якога вызваліліся толькі ў ХІІ стагоддзі.

Археолагамі вывучаліся пераважна могільнікі драгавічоў. Тутэйшае насельніцтва хавала памерлых пад круглымі кургановымі насыпамі па абраду трупаспалення. З канца Х-га стагоддзя нябожчыкаў ужо не спальвалі. Тыповым для драгавічан было пахаванне ў зрубных дамавінах з двухсхілым дахам, якія імітавалі чалавечае жытло.

Сярод пахавальнага інвентару з драгавіцкіх могільнікаў найбольш характерныя скроневыя кольцы жаночага ўбору з вялікімі пацеркамі, аздобленымі прыпаянымі металічнымі шарыкамі. Гэта племянны ‘пашпарт’ драгавічоў.

Значна меншы саюз утваралі плямёны разімічаў, якія знаходзіліся на паўднёвым усходзе Беларусі — у асноўным на Пасожжы. Этнавызначальнымі для іх матэрыяльнай культуры былі жаночыя сяміпраменныя скроневыя колцы. Радзімецкая зямля была воддаль ад асноўных гандлёвых шляхоў Усходняй Еўропы, таму не трапляла ў сферу дзяржаўных інтарэсаў Кіева або Полацка.

Уасноўным менавіта гэтыя тры плямёны адыгралі галоўную ролю ў фарміраванні беларускага этнагінезу. Гэта не супярэчыць новай канцэпцыі ўзнікнення беларускага этнагінезу аб якой гаворыць нам Піліпенка. Так па яго канцэпцыі ў фарміраванні этнагінезу адыгралі вялікую ролю змены этнічных вобразаў плямёнаў крывячоў, драгавічаў, радзімічаў.

Выкарастаная літаратура

Аснаўнай крыніцай інфармацыі баў галоўны архіў

БЕЛТЭЛЕРАДЫЁКАМПАНІІ

Творчае аб’яднанне навукова-патулярных і асветніцкіх

праграм.