Конспект по истории Беларуси
VI БЕЛАРУСЬ У СКЛАДЗЕ РЭЧЫ ПАСПАЛИТАЙ
(II палова XVI ст.)
1. Люблинская уния 1569. Вытоки и змест.
2.
3. Рэлигийна-царкоуная Берастейская уния 1596 г. Сутнасць унияцтва.
1. Пачынаючы з Крэйскай унии, ВКЛ и карона зближалися у накирунку падабенства форм дзяржаунасци и з`ядноувалися на узроуни сацыяльных вярхоу. Але и княства и карона захоували культ. и палит. адасобленнасць и магнаты были супраць дзяржаунага злицця.
У сяр. 16 ст. слажылася новая ситуацыя, адзначаная наступным:
1) актывизавалися унияцкия настрои з боку польскай шляхты, якой стала цесна у межах кароны и з боку польскага каталичнага касцела, якому Ватыкан адводзиу галоуную ролю у экпансии на усход.
2) абвастрылися супярэчнасци унутры ВКЛ памиж шляхтай, якая не мела рэальнай палитычнай улады и магнатами, якия атрымали манаполию у палит. жыцци княства.
У 60-я гады гэтае супрацьстаянне вылилася у адкрытую канфрантацыю и шляхта сабраушы свой сойм пад Вицебскам прыняла рашэнне и звярнулася да польскага караля (Жыгимонд II Аугуст) з просьбай аб стварэнни агульнага сейма, каб мець аднолькавыя правы у прыняции рашэнняу.
3) не абачлива уцягнуушыся у Ливонскую вайну княства цярпела ваенныя паражэнни и зямельныя страты. У 1563 г. маскоуския войски узяли Вицебск, наблизилися да Полацка. Шукаючы падтрымку княства звярнулася да Польшчы и пытанне аб новым афармленни двухбаковага саюза саюза было пастаулена на абмеркаванне польскага сейма.
Ен адкрыуся у Люблине 10 студзеня 1569 г. Паслы княства мели намер адстаяаць палитычную аутаномию и захаваць уласны сойм з правам абмеркавання кандыдатуры караля. Польски бок, яки меу далекия намеры поунай инкарпарацыи Литоуских зямель, выстауляу патрабаванни адваротнага парадку и у сакавику 1569 г. паслы княства пакинули Люблин.
Пад уплывам польских феадалау кароль сваим указам замацоувае земли Падляшша, Валыни, Киеушчыны и Падал`я за Польским каралеуствам. У таких умовах паслы ад княства вярнулися на сойм и 1 липеня 1569 г. была падписана уния аб утварэнни Рэчы Паспалитай.
Межы памиж 2 краинами касавалися, ликвидавалися мытныя пошлины на тавары, грамадзяне кожнай з 2-ух палоу мели права набываць нерухомасць на усей тэрыторыи. Утварауся адзины двухпалатны сойм, яки выбирау адзинага гаспадара — караля и князя адначасова. Але княства и карона захоували адасобленыя урады, войски, грошы, дзяржауныя пасады, пячатки, систэму судаводства и нормы права. Гэта была федэрацыя.
Польски бок валодау унутрыпалитычнай иницыятывай, таму фактычнай роунасци не атрымалася. Са 180 паслоу сойма, 46 — з ВКЛ. Польски бок забрау права знешне-палит. ф-цый и не распаусюдзиу на шляхту княства права кантролю за органами дзяржаунага кираваня.
Магнаты княства аказалися пад пагрозай страты сваёй манаполии на уладу, а шляхта княства аказалася пад пагрозай выцискання яе шляхтай польскага боку.
Да таго ж феадалы ВКЛ не мели права гаспадарання на землях адарваных Польшчай у 1569 г. Таму першыя дзесяцигодзи пасля Люблинскай унии были адзначаны актыунай барацьбой княства за умацаванне сваей палитычнай аутаномии и гэтую барацьбу узначалили магнаты.
У ВКЛ дэманстратыуна збирауся сойм. Магнаты спрабавали разыграць рэлигийную карту.
Важны выник — прыняцце у 1588 III статута ВКЛ. У гэтым дакуменце тэкст унии ужо не прыводзиуся и были зафиксаваны вельми важныя палажэнни аб тым, што паляки не маюць права набываць зямельную уласнасць и займаць дзяржауныя пасады у ВКЛ.
Т. ч., магнаты абаранили свае палит. становишча и барацьба стала пациху зацихаць, хаця яшчэ у сяр. 17ст. княства спрабавала разарваць Люблинскую унию и перайсци пад пратэктарат Магдэбурга, затым Швецыи. И усе ж назиралися интэграцыйныя працэсы зближэння, па-кольки польски бок ишоу на уступки, распаусюджвау шляхецкия вольнасци у ВКЛ, дау дазвол на правядзенне у ВКЛ соймау, распаусюдзиу на шляхту княства права кантролю за дзяржауными установами. Па меры аслаблення вяликакняскага змагання за самастойнасць и зближэння сац. вярхоу у адзиную супольную агульнасць стваралися шырокия магчымасци для паланизацыи бел. краю, дэнацыялизацыи форм бел. культуры.
2. Да сяр. 16ст. на бел. землях практычна
сфера уплыва яких прыблизна супадала з дзяленнем зямель на зах. и усх. У 16ст. у Зах. Еуропе пачауся шыроки грамацка-палит. рух, яки па зместу быу антыфеадальны, а па форме стау рухам за рэформы у каталицкай царкве.
Асноуным пастулатам идыелагау рэфармацыи (М. Лютэр, Ж. Кальвин) было веравучэнне аб индывидуальнай адказнасци чалавека перад Богам и аб апрауданни адной тольки верай. Аб`яулялися непатрэбными и нават грахоуными царкоуная уласнасць, багацце царквы, пышны культ, адмаулялася царкоуная терархия, таму у ходзе рэфармацыи адбывалася секулярызацыя (пераход маемасци и зямель да дзяржавы и феадалау). Царква адрывалася ад Рыма. Набывала нацыянальны характар и пачынала больш адпавядаць патрэбам новага грамацкага ладу (буржуазнага). Гэта быу други Вялики Раскол хрысциянства, адзначаны з`яуленнем пратэсттанскай царквы.
Шэраг прычын, у их лику развицце бел. горада, распаусюджванне идэй гуманизма, сац.-палит. рух за аднауленне дзяржаунасци, стварали глебу успрымання идэй рэфармацыи абшчыны и першую з их заснавау у Вильни Микалай Радзивил Чорны. Магнаты княства ухапилися за рэфармацыю па 2-ух прычынах:
1) эканамичная (папауненне сваей уласнасци за царкоуны кошт).
2) палитычная, прадыктованая жаданнем паслабиць каталицызм поьскога боку и, т. ч., у цэлым пазицыи Польшчы.
Часткова рэфармацыю падтрымали гарадския низы, але асноуеая маса засталася да яе абыякавай. Пашыраными плынями рэфармацыи стали кальвинизм и антытрынитарызм, на умераным крыле якога — С. Будны. Антытрынитарызм — радыкальнае веравучэнне, скiраванае супраць веыдальных парадкау.
У адрозненне ад Еуропы, дзе рэфармацыя вылилася у рэвалюцыi и войны, на тэрыторым ВКЛ яна абмежавалася культурна -асветницкими формами и была звязана з пашырэннем книгадрукавання,, спробай усталявацьсистэму новай адукацыи, з распаусюджванем навуковых ведау и новых фил. идэй.
Для барацьбы з рэфармацыяй у Р. П. быу запрошаны ордэн иезуитау. Ен узначалиу контррэфармацыенныя силы. На чале иезуитау быу таленавиты прамоуца Петр Скарга. Увогуле иезуиты дзейничали пад лозунгам "мэта апраудвае сродки" и у арсенале барацьбы были розныя метады.
Ордэн иезуитау увабрау у сябе выдатных выкладчыкау, якия хоць и вучыли па старай багаслоускай систэме систэме, але на латыни и бясплатна. И адразу ж з`явиушыся у княстве, иезуиты адкрыли шырокую сеткукалегиумау и акадэмий.
З дзейнасцю иезуитау у гист. Беларусизвязана старонка станаулення барочнай архитэктуры, развицце школьнага тэатра, дзейнасць аптэк.
У 70-я гг. 17 ст. акрэслилися рысы пратэстанскай царквы на Беларуси. Але кат. и прав. царква усе ж захавали свае пазицыи.
3. Асноунай мэтай иезуитау у ВКЛ з`яулялася пашырэнне каталицызма за кошт праваслау`я. Але пакольки праваслау`ем были у асноуным сац. низы и дайсци да их праз адукацыю было немагчыма. Адзиным рашэннем и шляхам магли стаць перамены у праваслаунай царкве, яе зближэнне з катал. Так узникла идэя саюза памиж катал. и правасл., яки сам па сябе ничога дрэннага не несла.
У гист. хрысц. пасля яго расколу были спробы яго пераадалення и перад тварам мусульман пагрозы нават была заключана Фларэнцийская уния 1439 года. У выпадку з ВКЛ уния планавалася як справа рэлигийная, якая датычылася цэрквау Беларуси и Украины. Пры гэтым уния мела яуна акрэсленую антымаскоускую скираванасць. Распрацованы праек унии абмяркоувауся з вярхами праваслаунай царквы и часка з их у тым лику митрапалит Микаил Рагаза уплывовыя епискапы Тарлецки, Балабан, Пацей, пагадзилися на гэта.
Частка праваслауных святароу падтрымала унию, як сродак захавання свойго эканамичнага и палитычнагауплыву ва умовах нациску каталицызму. Частка з их бачыла у унии сродак пераарыентацыи з усходневизантыйскай традыцыи на заходн. Шэраг буйных феадалау личыли, што так можна стварыць нац. бел. царкву, а кароль Р. П. бачыу у унии сродак зближэння грамадства у рамках Р. П. и сродак абмежавання ад маскоуских уплывах на частку грамадства.
Пасля канчатковага абмеркавання 1595 паличыли, што унию можна заключаць, для чаго у Брэсце быу скликаны рэлигийны царкоуны сабор з удзелам буйных магнатау и вядомых заможных гаражан. Але настрои антыунияцкия, барацьба праваслауных брацтвау супраць унии, супраць яе простых верникау, сяр. духавенства у разлик узята не было. И сабор адразу ж раскалоуся на 2 частки.
Унию падписали па загаду караля и пад пагрозами ваен. силы. Згодна з унияй у праваслаунай царквы захоувалися мова багаслужэння, юлиански каляндар, форма абраднасци, але яна пераходзила у падначалянне Папы Рымскага и часткова прызнавала кат. дагматы.
Задача была стварыць на базе правасл. наближаную да каталицтва царкву. Але пакольки уния навязана силай, яна выкликала супрациуленни, паустанни и стала расколам праваслаунай царквы на рускую и унияцкую. Яе гисторыя (унии) цягнулася да 40-х гг. 19ст. и была адзначана, як кравапралитными войнами так и перыядам массавага прытоку насельництва у гэтую царкву. Але яна так и не стала нацыянальнай.
VII БЕЛАРУСЬ У XVII ст.
1. Антыфеадальная вайна 1648 — 1653. Беларусь ва умовах вайны Расии и РП 1654 — 1667г.
2. Выники Пауночнай вайны и феадальных мижусобиц для беларуских зямель.
1. Галоуная линия унутрыпалитычнага развицця Р. П. праходзила на стыке зауседнай барацьбы шляхты з каралеускай уладай. Идэолаги свецких феадалау имкнулися абаснаваць тэорыю шляхецтва ап якой абвяшчалася Рымскае паходжанне шляхты. Гэта праявилася у "экзэкутцыйнай праграме", па якой шляхецкия колы патрабавали ад коралеускай улады звароту шляхецких "адабраных" у яе раней правоу.
Гэтая праграма атрымала назву праграмы выпраулення Р. П. и была накиравана на развицце шляхецкай дэмакратыи.
Пад идэями агульнашляхецкай роунасци и свабоды праходзила канцэнтраванне улады улады у руках шляхты. Сярод шляхецких правоу были:
1) права маемасци на зямлю;
2) свабода ад падаткау, пошлин, воинских пастояу;
3) права асабистай недатыкальнасци, займаць дзярж. пасады, выбираць караля.
Апафеозам шляхецких вольнасцей стау прынцып "либерум вета" (свабоднае забараняю) яки стау дзейничаць на сеймах з 1652 года. Дастаткова было аднаму з дэпутатау сказаць забараняю и не магло быць прынята рашэнне не тольки па гэтаму пытанню, але и па усей павесцы гэтага дня. Шляхта Беларуси вельми актыуна уключылася у палитычную барацьбу легка мяняючы рэлигийную прыналежнасць.
Што датычыць усих груп феад.-зап. сялянства, то агульнай для их тэндэнцыяй быу штодзенны рост павиннасцей и змяншэння зямельн. надзелау. Так, паншчына павяличылася да 2 дзен з 1/4 частки вытоки у тыдзень.
Пэуныя змяньшэнни адбылися и у статусе гарадоу. Аутаномия дзярж. гарадоу была падарвана тым, што сеймавыя пастановы абавязвали администрацыю даваць даваць праваздачу аб сваих даходах старастам.
У прыватна-уласных гарадах улада феадала стала шырэй. Эканам. становишча горада падрывалася канкурэнцыяй таварау, вырабляемых на весцы и феадальных фальварках.
Адсутничали некаторыя мытныя пошлины, узрасла колькасць юрыдык.
Уся шляхецкая Р. П. уступила у перыяд глыбокага эканамичнага заняпаду и палитычнага крызиса.
Усе гэта вылилася у антыфеадальныя выступленни сялянства, прымаушыя формы нац.-рэлигийнга рухуУнутраныя мижусобицы дампаунялися шэрагам бесперапынных разбуральных войн у знешней палитыцы.
Мясцовая антыфеадальная барацьба бел. пачынаецца з канца 16ст. и усе часцей зливаецца з барацьбой украинскага народу.
Адным з самых значных паустанняу гэтага часу было паустанне Севярына Наливайки 1595 г. Пасаушыся на Падолли и Валыни гэты рух перакинууся на поудзень Беларуси. Пасля яго падаулення яшчэ доуги час працягвалася з`яуленне на гэтых тэрыторыях казацких атрадау. У 1606 — 1610 гг. было дастаткова магутнае выступленне магилеуских гаражан на чале са Стахорам Митковичам.
У 1632 — 1634 гг на землях ВКЛ Царом Микаилам была развязана вайна з Р. П. за зварот Смаленска, Чарнигаускай и инш. зямель адабраных Р. П. раней.
Але самым цяжким па выниках для Беларуси были падзеи сяр. 17 ст. У 1648г. на Украине пачалося магутнае народнае паустанне на чале з Б. Хмяльницким. У битве пры Жоутых водах и Карсуни ен разбиу польския войски.
Летам 1648 г. пачалися хваляванни сельскага и гарадскога насельництва Беларуси. На поудзень Беларуси прыходзяць атрады укр. казакоу на чале з Галавацким, Небабай, Гаркушай.
Паустанне на Беларуси не адрознивалася вяликай арганизацыяй. Сяляне вырашали свае лакальныя пытанни и высвятляли адносины са сваими феадалами. Але размах выступлення быу дастаткова шыроки.
Паказальным было паустанне у верасни 1648г. у Пинску, для падаулення якога спатрэбиуся атрад шляхцицау пад камандваннем князя Мирскага и замежнае войска. Паустанцы были жорстка пакараны. Больш 3тыс. было забита, але супрациуленне працягвалася у иншых гарадах.
Выступленне сялян и гаржан у Белар. супраць феад., шляхты и катал. царквы разам з атрадами Хмяльницкага працягвалися да 1653 года. Хмяльницки личыу рэальным у вынику перамоги уз`яднананне поудня Бел. з Украинай.
У вайне Укр. и Польшчы апошняя выйшла вышла пераможцай. Рашэнем земскага сабору и перыяслаускай рады Укр. пераходзила у руск. падданства, захоуваючы сваю аутаномию. Пры гэтым рус. цар аутаматычна станавиуся прациуникам Р. П.
Па плану рус. камандвання асноуныя ваенныя дзеянни были разгорнуты на тэрыторыи Литвы и Беларуси. У 1694 — 1657 гг. вялася рус.-польск. вайна за беларускую тэрыторыю, таму сучасныя гисторыки часта называюць яе рус.-бел. вайной.
Аслабленая Р. П. не змагла аказаць супрациулення, таму за лета и восень 1654г. рус. войски заняли Смаленск, Полацк, Вицебск, Магилеу и г. д. И пакольки гэтыя гарады без бою не здавалися, яны были вельми разбураны. Вяликия страты панесли унияцкия и каталицкия касцелы, манастыры. Далучэнне да Расии ничога незмянила у становишчы народных мас. Феадалы абвяшчали аб пераходзе у падданства Расии и царская администрацыя захавали их уладанни, правы и прывелегии.
Сяляне были пазбаулены правоу и падвяргалися гвалту. Верагодна, тольки гараджане атрымали больш свабоды ад феадалау. Вельми варожа адносилася царская администрацыя да унияцкай царквы.
Авалодванне рус. войсками Укр., Белар. и часткай Литвывыкликала занепакоенасць у зах. Еур. краинах баяушыхся далейшага узмацнення рус. дзяржавы, т.к. выхад Расии на Зах. Дзвину адчыняу ёй шлях да Балт. мора, дзе у гэты час имкнулася устанавиць панаванне Швецыя. Летам 1655 г. Карл Х выкарыстаушы слабину Р. П. выступае супраць яе. За некальки месяцау шведы акупиравали значную частку Польшчы , поунач Литвы, бел. гарады Друю и Дрысу.
Польски кароль Ян Казимир збег у Силезию, Карл Х абвясциу сябе польским каралем. На бок Швецыи перайшли асобныя литоус. магнаты, ад имя яких Радзивил и Корвин-Гансеуски у жниуни 1655 года падписали дагавор аб пераходзе ВКЛ пад пратэктарат Швецыи.
Апасаючыся узмацнення Швецыи рус. урад пайшоу на перамир`е з Польшай. Абедзве дзяржавы абязалися выступиць на барацьбу са Швецыяй.
Рус.-швец. вайна пачалася у 1656 г. и працягвалася да 1661 г. кали быу падписаны Кардзицки мир, згодна якому Расия адказвалася ад набыццяу у Прыбалтыцы.
Пайсци на гэта Расия была вымушана, так як новы гетман укр. Выгоуски з часткаю казацкага войску перайшоу на бок Польшчы и Р. П. парушыла перамир`е.
Ваен. дзеянни зноу ахапили Бел. и Укр. 1659 г. склауся неудала да Р.П. але паслязаключэння памиж Р.П. и Швецыяй Алиускага миру на працягу 1660 — 1662 гг. поспех спарарожничау Польшчы.
Рус. пакинули Брэст, Гродна, Вильна, Барысау, Магилеу. Дарэчы и у бел. землях быу рух за зварот у склад Р.П. Напрыклад у 1661 г. паустала шляхта и гарадск. вярхушка Магилева, якая у адну ноч перабила 5тыс. рус. гарнизон.
Пасля 1662г. ваен. дзеянни памиж Расияй и Р.П. прыняли зацяжны характ., знясильваючы абодва баки. У студзени 1667 г. памиж гэтыми 2-мя дзяржавами было заключана Андрусаускае перамир`е на 13 з паловай гадоу. Па яго умовах за Рас. замацоувалася Смаленская, Чарнигава-Северская земли и левабяр. Укр. На правым беразе Дняпра "на вечныя часы" да Расии адыходзиу Киеу. Бел. и правабяр. Укр. заставалися у складзе Р. П.
Перыяд з сяр. 17 ст. можна назваць патопам для Белар. Па падликах вучоных загинула 52% насельництва, прычым на усх. Бел. кожныя 80 са 100. Не засталася ни воднага горада, вески, якия б ни были спустошаны, спалены и разрабаваны. Напрыклад, у Брэсце было 1500 двароу засталося 869, у Полацку 1502 — 102, у Вицебску 982 — 56.
Такая ж карцина назиралася и у веске. Вельми дорага абышлися народу и шляхецк. гонар, и царскае жаданне зямельных далучэнняу, и казацкая вольнасць, адсутнасць талерантнасци. У вынику кан. 16 — 17ст. — адзин з самых цяжких перыядау у нашай гисторыи:
— раз`яднанне грамадства;
— перарыу уласнай культурнай традыцыи;
— пачатак рэлигийнай нецярпимасци з атрыбутами инквизицыи у адносинах да прагрэсиуных думау и людзей;
— падрыу эканамичных сил;
— физ. знишчэнне генафонду.
Аднак нават у гэтых умовах не перарывалася навуковая, культурная, грамацка-палит. и сац.-прававая прагр. думка. яна прадстаулена именами С. Буднага, Сматрыцкага, С. Полацкага, Лышчынскага, Филиповичаи инш.
2. Да пачатку 17ст. Расия заняла становишча адной з Вялик. краин свету. Имкнучыся канчаткова узмацниць гэтае станавишча, яна уступае у вайну са Швецыяй, якая валодала усим пабяр. Балтыи. Польския магнаты, якия парывали вярнуць тэрыторыю Ливонии, выступили у гэтай барацьбе на баку Расии. Тэатр ваен. дзеянн. у Паун. вайне 1700 — 1721 гг. стали тэрыторыи Эстонии, Латвии, Литвы, Польшы, Укр. и Бел.
Вайна пачалася дрэнна для Расии. Шведы у 1700 г. разграмили саюзницу Расии — Данию, пад Рыгай нанесли паражэнне вайскам Р.П. а затым пад Нарвай перамагли рус. войски. Упэунены у тым, што Расия не здольна працягваць вайну, швецк. кароль Карл XII кинуу свае силы у Р.П. И хаця яна не магла аказаць кольки-небудзь сур`езнага супрациулення, ваенныя дзеянни тут зацягнулися на пяць гадоу. Першае з`яуленне шведау на Беларуси адбылося у 1702 г., кали, рухаючы у Польшчу шведы разграбавали Гродна. Найбольш значн. битвай на Бел. была битва пры Лясной у1708 г. Для бел Паун. вайна скончылася у 1715г.
Сяляне и гараджане непрымали прамога удзелу у ваен. дзеяннях, але, як и усялякая вайна, Пауночная суправаджалася эпидэмияй, голадам, падрывам и частковым знишч. вытворчых сил, экан. патэнцыялу. Забяспяч. абедзвюх армий у асноуным праводзилася за кошт мясц. насельництва рэквизицыи праводзилася Шведами.
Па загаду Петра 1 бел. сяляне будавали на тэрыт. прыляг. да зах. межау Расии шэраг вежау и ахоуваць их ад ворагау. Мясц. сяляне павинны были пастауляць рус. армии фураж.
Выникам Паун. вайны для Бел. стала скарачэнне насельництва на 1/3 частку, становишча пагаршалася унутрыпалит. барацьбой у ВКЛ за вярхоун. уладу, прыняушую форму мижусобнай вайны у першай палове 80-х гадоу узвысилися Сапеги, якия стали у апазиц. каралю, имкнучыся стаць на чале самастойнай Бел.-Лит. дзяржавы. Большасць шляхты, незадаволенная гэтым, аб`ядноувалася у канфедырацыю на чале якой стали Агинския и Вишнявецкия. Конфликт набыу характар грамадз. вайны. У листападзе 1700 г. недалека ад Вильна адбылася битва памиж войсками Сапег и шляхты. Сапеги были разбиты у сваей мижусобнай барацьбе.
БЕЛАРУСЬ У XVIII ст.
1. Сацыяльна-эканамичнае развицце и антыфеадальныя выступленни у 18 ст.
2. Крызис Р. П. и тры падзелы яе тэрыторыи. Уключэнне Беларуси у склад Расийскай Имперыи.
1. Да сяр. 18 ст. эканам. жыцце Р. П. было разбурана и дэзарганизавана. З 68 г. жыцця гэтай дзяржавы (1648 — 1716 гг.) 65 прыходзилася на ваенныя гады. Для вядзення войнау урад Р. П. вымушаны быу браць пазыки у магнатау. Не маючы сродкау их вярнуць урад раздавау дзяржауныя земли. У вынику у Бел. утварылися буйныя латыфундыи Агинских, Сапег, Радзивилау. Т. ч. узмацнялася маемасць феадалау, якия у хуткем часе перайшли и да захопу гарадских зямель, пераутварыли гараджан у сваих падданых. Расшырэнне феадальных юрыдык наносила вялики урон гарадской гаспадарцы, вяло да паслаблення улады магистрата. Сейм 1766 г. прызнау Магдэбурскае права тольки за 11 гарадами ВКЛ. Акрамя гэтага юрыдыки перашкаджали саслоунай кансалидацыи гараджан. Шляхта карыставшаяся бяспошлинным продажам и пакупкай выигравала канкурэнцыю з гарадскими купцами. У вынику большасць гарадских гандляроу и рамесникау збяднялася и пераходзила да с./г. заняткау. Назиралася так званая аграрызацыя горада. У таких умовах пачалося аднауленне гаспадарчага жыцця Беларуси. Зразумела, што пакольки захоувалися прывилегии магнатау и шляхты, то аднауленне вымушана было абапирацца на на старыя прыгонницкия спосабы вытворчасци, якия захоували прыгонных сялян. Суседния з Р. П. краины ишли уперад, фармиравали буржуазию, развивали прамысловасць и гандаль, будавали вяликия гарады. Пад уплывам знешне эканамичных сувязей з ими и зуликам эканамичных патрабаванняу асобныя феадалы ВКЛ станавилися на шлях перабудовы гаспадарки. Напрыклад Краптович у сваих землях ликвидавау паншчыну и замяниу чынжам. Прыгонныя сяляне падзялялися на две катэгорыи: атрымаушых дзесяць маргау зямли и плациушых арэнду и агародникау не меушых зямли и абавязаных наймацца на работу у фальварак за пэуную плату.
У 18 ст. у шэрагу буйных феадальных маенткау стали стварацца прадпрыемствы па пераапрацоуке с/г прадуктау: винакурни, пиваварни, майстэрни па выпрацоуке сукна, палатна, мэбли, керамичных вырабау и г. д. Вазникаюць вошчынныя мануфактуры. У18 ст. на Ьел. было звыш 50 мануф. подобнага тыпу. Яны, як правила абслугоувалися прыгонными сялянами. Але прысутничала и наемная праца. Развицце гандлевай вытворчасци, аплата труда сведчыла аб начаушымся працэсе зараджэння новых адносин. Им спрыяли рэформы: з 1764 г. была уведзена "генеральная мытная пошлина" абкладанню якой падвяргалися не тольки тавары гарадских купцоу але и шляхты, караля, духавенства. Узмацненню эканамичных сувязяу спрыяла паштовая рэформа 1764 года. А таксама устанауленне у 1766 г. эталонных мер и вагау и г.д. Развицце унутранага и знешнега гандля штурхала да паляпшэння сухапутных шляхоу и ачыстку судаходных рэкау. У др. пал. 18 ст.было пабудавана дзве дароги Пинска-Слонимская и Пинска-Валынская, у 1767 г. виленски ваявода Агински пачау будауництва канала з`яднаушая Неман з Дняпром. У 1784 г. па им прайшло 1-е судна. У 1781 — 84 гг. быу пабуд. 2-й канал з`яднаушы Прыпяць з Зах. Бугам.
Рост вытворчасци у с/г, развицце знеш. и унутр. гандлю добра уплывау на рост гарадоу. У 1789 — 92 гг. у ВКЛ была адносная перавага вываза над увозам тавара (у аснове с/г таварау). Але аднауленне эканомики вялось усе ж марудна, сапраудныя пераутварэнни незакранали асноу феадализму, а тольки прыстасавали памешч. гаспадарки да новых адносин ва умовах росту попыту на зерне магнаты пашырали асобную запашку за кошт сял. зямли. У др. пал. 18 ст. сялян. частка была не болей 1/2 — 1/4 валоки. Паншчына складала 4 — 6 дня у тыдзень. Ускладняуся стан сялян так жа и тым, што практыкавалася здача фальваркау магнатау у арэнду. Арэндатары яшчэ больш запрыгнечвали сялян.
Не здымалася и нац. - рэлиг. пытанне. Магнаты и шляхта Р. П. имкнулися узмацняць каталицызм. Варшауски сейм 1764 г. прыняли рашэнне караць смерцю тых, хто адойдзе ад каталицызму. Такия адносины не магли не выкликаць паустання. Найбольш значнае паустанне было у Крычауским старастве 1740 — 44 гг. Прычынай яго было жорсткае эксплуатацыя сялян з боку мясц. арандатарау. Належыла стараства Иераниму Радзивилу. Вясной 1740 г. пачалося паустаннеуу старастве пад кирауництвам Василя Вашчылы. Ен быу войтам вески Селишчы. Яго саратниками были Карпач, Вецер, Трус и инш. Паустанцы перабили паноу, арандатарау, знишчыли даугавыя дакументы. Паустанне стала пашырацца и перакинулася на земли кн. Сапеги и Агинскага. Вашчыла абвясциу сябе унукам Хмяльницкага. 4 гады пратрымалися паустанцы. У студзени 1744 паустанне было задушана, паустанцы вельми жорстка пакарана (их вешали и саджали на кол).
Вашчыла збег на Укр., дзе и помер. У гэты перыяд сялянски рух на Белар. знаходзиуся и пад уплывам казацк. руху Укр. У 1768 г. беларусы были уцягнуты у паустанне на правабярэжнай Укр. на чале з Жэлезняком и Гонтам, атр. наз. "Калииушчына".
Т. ч. працэс наладжвання эканамичных сувязяу, аднаулене эканомики на аснове старых унешнеэканамичных рычагоу, прамогапрамога насилля над массами працоуных суправаджалися сацыяльными канфликтами, яшчэ больш аслабляушыми дзяржаву.
2. У др. пал. 18 ст. унутр. слабина Р. П. стала видавочная. Назирауся практычна ппаралич цэнтральнай улады. Кали 1582 — 1762 гг. 40% паседжанняу сейма было сорвана из-за "либерум вета", то далей увогуле рэдка яки сейм быу выниковым. У вынику паслаблення цэнтральнай улады расце роля павятовых и ваяводских сеймикау у рассматрэнни финансовых и ваенных пытанняу. Палитычная слабина стала прычынай ваеннай слабасци Р. П. Рэгулярнае дзяржаунае войска складалася са шляхецкай конницы и пяхоты, але им часта невыплачвали грошы, у адказ войски рабавали насельництва. Р. П. стала губляць самастойнасць палит. курса. Усе большым становилася умяшательства суседзяу ва унутраныя справы Р. П.
Але шляхта працягвала личыць палит. лад Р. П. найвяликшым дасягненнем и не хацела паступицца не адной з "заложаных" шляхецких вольнасцей. Безумоуна у краине были силы якия разумели неабходнасць палит. и эканам. рэформ. У вынику намаганняу прагрэсиуных колау были прыняты рэформы 1764 — 66 г. и Кансцитуцыя 3 мая 1791 г. Абапираючыся на сяр. шляхту Чартарыйским у 1764 г. паспрабавали правесци меры па умацн. цэнтр. улады. Было абмежавана выкарыстоуване "либерум вета". Дэпутаты сейма не павинны были прытрымливацца парадкау мясц. сеймикау. И хаця гэта были абмежаваныя спробы, але и яны не были падтрыманы. 3 мая 1791 г. сейм прыняу Канстытуцыю, якая фармальна ликвидавала аутаномию и рэштки дзяржаунасци ВКЛ и утварала унитарную дзяржаву. Войска павинна складаць не боьш чым 15 тыс. чалавек. Канстытуцыя захавала правы и прывелеи шляхты, але паспрабавала зблизиць их з правами мяшчан.
Сродкам для гэтага быу дазвол гандляваць, а мяшчанам набываць зямельную маемасць, займаць гражданския и ваенныя пасады. Прыгоннае права не было скасавана. Усе рашэнни сейма павинны были прымацца большасцю галасоу. "Либерум вета" скасоувауся. И хаця Канстытуцыя мела абмежаваны характар, але спрыяла знишчэнню феадальнай анархии. Стваралися умовы для развицця капитализму. Але нават такия абмежаваныя меры выкликали супрациуленне шляхтыСуседния краины: Прусия, Аустрыя, Расия таксама не были зацикаулены у аздарауленни Р. П. У вынику была разыграна нац.-рэлиг. карта. Карыстаючыся аховы праваслауя у Р. П. Расия и Прусия выдвинули дэсидэнтау (правасл. з катол.) Сейм 1764 г. адхилиу гэты праект. У адказ Расия увела вайска у Беларусь. Пры падтрымцы рус. пасла Рапнина дыседэнты утварыли у 1767 г. у Таруни пратэстацыю и у Слуцку канфедэрацыю.
Гэтую канфедэрацыю узяла пад сваю апеку Катярына IIУ Радаме утварылася канфедэрацыя катал. шляхтысхильнай да саюзу з Расияй. На дапамогу канфедэратам прыбыла 40 тыс. рус. армия. У вынику у 1768 г. были ураунаваны у правах католики и праваслауныя. Прациуники ураунавання стварыли канфедэрацыю на чале з Юзэфам Пулацким у Бары (Укр.). "Барския" канфедэраты имкнулися да поунай незалежнасци и цэласнасци Р. П. У кастрычн. 1768 г. руск. войски разбили канфедэратау — першы падзел Р. П. (1772 г.) У вынику якога да Расия, Аустрыя, Прусия падзялили Р. П. Да Расии адышла усх. Белар.
Други падзел адбыуся у 1793 г. у вынику якога да Рас. адышла цэнтр. Белар. Выратаваць Р. П. мог тольки цуд. Таким крокам магло стаць паустанне Т. Касцюшки пасля яго паражэння у 1795 г. адбыуся трэци падзел Р. П. У вынику якога зап. Бел. адышла да Расии.
БЕЛАРУСЬ У СКЛАДЗЕ РАСИЙСКАЙ ИМПЕРЫИ ( кан. ХVIII — пач. XIX ст.)
1. Администрацыйна -гаспадарчыя пераутварэнни царскага урада на землях Беларуси.
2. Беларусь у вайне 1812 г.
3. Эканомика Беларуси у кан. ХVIII — пач. XIX ст.
1. У вынику 3 падзела Р. П. да Расии адышли беларуския земли з насельництвам звыш 3 млн. чалавек. На гэтыя земли было распаусюджана администр.-тэрытар. дзяленне аналагичнае расийскаму. Спачатку 3-х ступенчатае: губерня, правинцыя, уезд. Затым 2-х: губерня, уезд. Тэрыторыя Беларуси увашла у склад губерняу: Виленская, Вицебская, Магилеуская, Минская, Гродзенская; пры гэтым у склад Вицебскай увашли таксама уезды з 3 руск. и латышск. паселишчами, а у Виленскую и Гродзенскую уезды з 3 польск. и литоуск. паселишчами.
Вицебская и Магилеуская губерни были аб`яднаны у Беларускае вицэ-губернатарства, а Виленская, Гродзенская и Минская — у Литоускае вицэ-губернатарства. Выканаучая улада перадавалася губернатарм, у губернских гарадах губернския прауленни, казенныя палаты и инш. установы. Насельництва Белар. на працягу месяца пасля выдання загаду урада аб уключэнни у склад Расии прыводзилися да прысяги. Асобы, якия адмовилися павинны были у 3 месячны срок выехаць за мяжу. Им дазвалялася распрадаць нерухомасць. Па заканчэнни тэрмину непраданая нерухомасць перадавалася у казну. Шляхце прысягаушай уладзе надавалися тыя ж правы, што и расийскаму дваранству. Але руск. урад знишчыу иснуючую тут бескантрольную уладу и самастойнасць магнатау, скасавау и права мець уласныя войски, межы, абмежавау самастойнасць шляхты. У мэтах умацавання сваей сац. апоры у зах. землях, царски урад шырока раздавау тут земли з сялянами руск. памешчыкам, буйным ваен. чынам и дзярж. саноуникам. Найбольш буйныя уладанни были даны кн. Пацемкину, графу Румянцеву-Задунайскаму. Усяго за 1772 — 1801 гг. на Беларуси было разданарус. памешч. больш 200 тыс. рэвизких душ (мужчыны). Была таксама захавана арэнда казеннай маемасци. У пач. 19 ст. амаль усе яны были у арэндзе у духавенства и чыноуникау. Па жалаванай грамаце Кацярыне II у 1774 г. была утворана беларуская катал. иепархия. Устанауливалася свабодная каталицкая веравызнанне, захоувалися земельн. уладанни каталицких касцелау и манастыроу. На беларуския гарады было распаусюджана палажэнне "Жалаванай граматы гарадам" 1785 г. У их ликвидавалася юрысдыкцыя свецких и духоуных феадалау у адносинах да иснаваушых на их землях гараджан. Многия прыватныя гарады и мястэчки были выкуплены урадам. Для киравання гаспадарчым жыццем гарадоу з прадстауникоу гарацких саслоуяу выбиралася Дума. Купецтва мела права на гильдэйскую арганизацыю. Па сутнасци грамата даная гарадам служыла интарэсам развиваушайся буржуазии. Становищча сялян амаль не змянилася. Прауда, у вынику перавода секвестраваных маенткау у разрад дзяржауных пражываючыя у их сяляне пазбаулялися ад бескантрольных самауласникау. Разам з тым некаторыи катэгорыи сялян якия раней личылися свободными были ператвораны у прыгонных. На Беларуси была распаусюджана рас. падатковая систэма. Усе падаткаабкладаемае насельництва павинна было плациць падушны падатак (раней падымны), земски збор. Купецтва плацила 1/4 частку % ад абвешчанага капиталу. У першыя гады уключэння Бел. у склад Рас. Имп. урад аблегчыу насельництву выплату дзярж падаткау. Так у снежни 1772 г. насельництва усх. Бел. на паугода было пазбаулена ад падаткау, ажыццяул. гэта з палит. меркаванняу и дзярж. неабходнасци. У красавику 1793 г. на два гады вызваляецца ад падаткаабкладання цэнтр. Белар. З 1797 г. на працягу 10 гадоу усе губернии Бел. плацили падатак у 2 разы меньш, чым рус. губурнии. Асобныя загады адносилися да становишча яур. насельн. Яурэям, якия займалися гандлям дазволили записвацца у купецтва. Загадам 1794 г. устанауливалася рыса аседласци у межах бел. и укр. губерн.
Асноун. закон. кодэксам для Беларуси працяглы час заставауся Трэци Статут ВКЛ. Але у губерниях па расийск. узору были утвораны 2 палаты у судах: грамацк. и крыминальнага права, а таксама Верхния суды. Ацэнки уключэння Бел. у склад Расии сення носяць дэяметрычны супрацьлеглы характар. Традыцыйны гимт. погляд на гэтыя падзеи, што у вынику уключэння Бел. у склад Расии была перарвана прымусовая паланизацыя и акаталичванне беларусау, супрацьлеглы — што паланизацыя не тольки не зменьшылася, але и узмацнилася. Пазбауленне ад рэлигийнага прыгнету вельми спрэчнае. Але разглядаючы першыя пераутварэнни расю уладуможна вызначыць некаторыя станоучыя моманты:
быу пакладзены канец феадальнай анархии, якая была перашкодай эканам. развиццю;
уключэнню Беларуси у агульнарас. систэму гаспадарання, агульнарасийски рынак, што спрыяла аздарауленню эканомики;
адбылося рэлигийнае з`яднанне усх. слав. народау
Першапачаткова Бел. урад характарызавауся асцярожнасцю, памяркоунасцю, але у далейшым прадпрымалися кроки якия раз`ядноували грамацтва. Край раскалоуся на 2 частки. Расия не уличвала, што Беларусь перажыла свой асабисты этап культурнага и эканамичнага развицця, што разам з польскими тэндэнцыями были и польска-литоуския настрои, што бел. край и бел. народ у пач. 19 ст. прадстауляу сябе не часткай якога-небудзь народа, а аутаномнай, даволи интыграванай адзинкай.
2. У вынику рэвалюцыи канца 18 ст. у Фр. прышла да улады буйная буржуазия. Яе узначалиу Напалеон. У 1804 г. абвясциушы сябе Императарам Францыи, у интарэсах французкай буржуазии ен веу захопницкия войны,парабациу народы и шматликия гасударствы.
Прайшло усяго 18 год рускага гаспадарання на Беларуси, таму сувязь з Расияй была даволи слабай, у вярхоуных слаях грамацтва яшчэ были моцныя настрои настальгии па страчанай вольницы, а прагрэсиуная думка не прымала метады знишчэння польскай дзяржаунасци. Асноуная масса насельництва была абыякавай да марау и идэй пануючага класу. Дамагаючыся поунай падтрымки польскага грамацтва Напалеон абяцау адрадзиць Р. П. у межах 1772 г.
У ноч на 24 чэрвеня 1812 года 600 тыс. армия Напалеона перайшла межы Расии. У яки ужо раз Беларусь стала тэатрам ваен. дзеянняу. Кали Напалеон веу падрыхтоукуда вайны, ен планавау раптоуным нападам разбиць асноуныя силы Расии у раене Гродна захаваушы сваю ударную силу, спыницца у Минску и Смаленску, правясци зиму у Литве и перанесци кампанию на 13 г. Супраць войск Напалеона Расия у пач. вайны выставила каля 185 тыс. салдат. Руския войски складалися з трох армий:
першая пад камандваннем Барклая де Толи;
другая — Баграциена;
трэцяя — генерала Тарнасава.
Рус. войски ухиляючыся ад рашучых дзеянняу адступала. Адступленне суправаджалася жорсткими схватками з пратиуникам. За 190 крывавых дзен и начэй вайны 1812 г. адбылося 80 буйных баеу з французами, амаль палова на тэр. Беларуси. У самым пачатку вайны чэрвени — липени найбольш буйныя баи были пад Мирам, навагрудкам, Карэличами. Рухаючыся у глыб Расии армия Напалеона, на працягу липеня заваявала амаль усю тэрыторыю Расии Жадючы за кошт захопл. тэрыторыи пашырыць базу снабжэння сваей армии харчаваннем и куражом Напалеон арганизавау и Литве и Беларуси свае кираване. Увесь апарат киравання састаяу з мясцовых памешчыкау и падчыняуся фр. губернатарам. Выконваючы задачу забеспячэння армии праводзилися массавыя рэквизии фуражу и харчавання у насельництва. Вяликия разбурэнни мели месца на шляху прадвижэння фр. армии. Але бел. народ з першых жа дзен падняуся на партыз барацьбу и стау на шлях непадпарадкавання и сваим памешчыкам. Яны пакидали свае дамы, забирали маемасць и цэлыми весками ухадзили у лясы.
Канчатковы разгром армии Напалеона адбыуся на рацэ Беразина у раене Барысава и каля вески Студзенки пры пераправе. На Беразине патанула и загинула каля 20 тыс. французау. Рэштки армии змагли вырвацца з акружэння. 22 листапада быу разбиты апошни арганизаваны атрад французау. У мястэчку Смаргонь Напалеон з рэштками войск, у адзенни польскага афицэру, збег у Парыж. Беларусь падверглася жорсткаму апусташэнню. Рэзка скарацилася колькасць насельництва. Напрыклад, у Минску у 1811 г. было 11 тыс. жыхароу, а у 1812 — каля 3,5 тыс. жыхароу. Амаль напалову скарацилася пагалоу`е жывелы, удвая зменьш. пасеуныя плошчы. Многия населеныя пункты были не тольки разбураны, але и знишчаны. Цяжки стан сялян не хвалявау урад. феад.-прыгонницкия адносины засталися.
3. Апошния дзесяцигодзи 18 ст. пач. 19 ст. пераарыентацыяй беларускай эканомики на расийски рынак. Патрэбы рас. рынку дыктавали пашырэнне пасевау збожжавых и тэхничных культур, бульбы. Памешчыки Магилеускай и Гродзенскай губерняу стали разводзиць танкарунных авечак. Назирауся далейшы рост мануфактур: канатных, палатняных, суконных, шкляных, скураных. У нас гэта были вотчынныя мануфактуры, дзе прымянялася праца прыгонных сялян. Паступова стала ажыуляцца гаспадарчае жыцце гарадоу и гандаль з Беларуси у Маскву, Петярбург и инш. гарады. Вывозилися мед, воск, лен, парусина, сукно, скуры. Пашырыуся вываз на Укр. — беларуски лес выкарыстоували пры будауництве Чарнаморскага флотуВяликую долю вывазу састауляла гарэлка. З рус. гарадоу на Бел. везли прам. тавары: тканины, жалезн. вырабы, посуд, каланияльныя тавары; з Укр. прывозили хлеб, тытунь, жывелу. Указам сената у 1774 г. быу абвешчаны дзяржауны продаж соли. Гандлю спрыяла палаж. дарог. На Беларуси, як и у Расии у гэты перыяд адбывауся працэс разлаж. феад.-прыгон. систэмы и праникненне ва усе сферы эканомики капиталист. формау. Асабиста гэта было бачна у памешч. гаспадарках. У сувязи з павял. попыту на хлеб памешчыки павяличыли сваю запашку. Доля памешчыцких зямель складала ад 30% да 50%усих ворыуных зямель. Была спецыялизацыя с/г вытворчасци. Напрыклад, у Вицебскай губернии и поун. Магилеускай губерниивырошчвалася канапля и г. д. Важнейшай культурай стала бульба, яе пасевы узрасли 20 — 25 разоу. Таварны характар набыло винакурэнне и танкаруннае ауцаводства. Новай з`явай было развицце агратэхники: прам. с/г машын, сартавых сямян, угнаенняу и г. д. Аднак новыя з`явы у памешч. гаспадарках захапляли не больш 2% усих гаспадарак. Прыгонная паншчыная праца, низки узровень тэхники перавагали. С/г марудна уцягвалася у фармираванне капитал. адносин. Развицце тав./ганд. адносин спрыяла павеличэнню маемаснай дэферэнтацыи сярод сялян. Яны падзялялися на 3 катэгорыи:
цяглыя, якия мели зямельныя надзелы;
агародники, якия мели тольки прысядзибную зямлю;
бабыли (кушники, калунники), якия працавали у заможных сялян, або адрабатывали за их паншчыну за аплату натурай.
Нягледзячы на захаванне паншчыны капиталистычныя формы усе ж праникали и у сялянскае гаспадарства.
Старажытная Беларусь
Першыя насельнiкi
А)Балцкiя
Б) Раннеславянскiя плямены на тэрыторыi Беларусi.
3) Гаспадарка i побыт.
1. Тэрыторыя Беларусi не ўваходзiць у прарадзiму чалавека. Тут ўпершыню чалавек з’явiўся у канцы – сярэдзiне старажытна-каменнага веку (больш за 40000 год да н. э.). Сляды знаходжання чалавека выяўлены каля в. Бердыж на р. Сож (Гомельская вобласць) i каля в. Валяцiчы на р. Ясельда (Бэсцкая воблаць). Пазней чалавек з’явiўся на поўначы Беларусi у 7-5 тысячагоддзi да н.э. Засяленне Беларусi iшло некалькiмi шляхамi:
з усходу
з поўдня (Прыдняпроўе, Зах. Дзвiна)
з паўдневага захаду (Польшча)
з захаду (Германiя)
Даволi позняе засяленне Беларусi абумоўлена:
малай колькасцю першабытнага чалавека
антрапагенез праходзiў на поўднi, i таму мала, хто дайшоў да Беларусi
неспрыяльныя прыродныя ўмовы (ледавiк)
Людзi гэтага часу выраблялi прылады працы: наканечнiкi, дроцiкi, нажы, скрабкi, праколкi i iнш. Для гэтага выкарыстоўвалiся iклы, рагi i косцi жывел. З чарапоў, жардзiн i касцей, скуры будавалi жылле, побач мелiся вогнiшчы, гаспадарчыя ямы-лядоўнi, запасы палiва, месцы для пераапроцоўкi крэмню. Узнiкае мастацтва. На сценах пячор малююцца выявы жывел, аб’ектаў палявання. З iклаў маманту выраблялiся статуi жанчын, птушак, рыб i iнш. Першабытныя людзi не аддзялялi сябе ад наваколля. Адсюль уяўленнi аб сувязi мiж суродзiчамi i татэмамi – жывеламi, мiфалагiчнымi родапачынальнiкамi. Людзi верылi, што могуць уздзейнiчаць на iншых людзей i нават на з’явы прыроды, пры дапамозе магiчных дзеянняў, рытуалаў. Узнукаюць уяўленнi аб магчамасцi жыцця на тым свеце, якое людзi забяспечвалi складанымi пахавальнымi абрадамi. Паводзiны людзе рэгулявалiся традыцыямi i звычаямi, родавай мараллю. Парушальнiкi выключалiся з рода.
Ледавiк перыядычна то пакiдау терыторыю Беларусi, то вяртаўся зноў. Нарэшце 10000 г. да н.э. ен знiк канчаткова. На гэтым скончыўся палеалiт i пачаўся мезалiт. Пачалося больш трывалае засяленне людзьмi Беларусi. Яно адбывалася у асноуным па рэках. У гэты перыяд была вынайдзена магутная паляунiчая зброя: лук са стрэламi. Наканечнiкi для стрэл выраблялiся з камяневых пласцiн. Пры дапамозе лука можна было паляваць на мелкiх жывел i птушак, лучыць рыбу, свiдраваць косткi, здабываць агонь. Ва умовах лясной мясцовасцi выраблялiся сякеры i долата, якiя насаджвалiся на рукаяткi.Дзякуючы удасканаленню прылад працы нават невялiкiя абшчыны маглi станавiцца самастойнымi. Каменны век завяршаецца эпохай неалiту, якi пачауся на Беларусi 4500-4000 г. да н.э. Характэрная прыкмета яго – з’яуленне керамiкi i глiнянага посуду. Паступова адбывауся пераход ад прысвойваючай формы гаспадаркi (паляванне, рыбалка, бортнiцтва) да вытворчай.
2. а) Балты. Каля 2000 г. да н.э. пачауся бронзавы век на Беларусi. Вельмi важнай рысай яго стала земляробства i жывелагадоуля. Узнiкае маемасная няроунасць. Вылучаецца родаплеменная знаць. У 2300-1800 гг. да н.э. на Беларусi з’яуляюцца плямены, якiя выраблялi баявыя сякеры i шнуравую керамiку. Пачалося засяленне Беларусi iндаеурапейцамi. Гэта балцкiя плямены земляробцау i жывелаводау, якiя або асiмiлююць або выцясняюць мясцовае насельнiцтва. Балцкi этап на тэрыторыi Беларусi заняу частку бронзавага i увесь жалезны век да сяр. 1-га тысячагоддзя н.э. Тэрмiн “балты” зыходзiць ад назвы вострава у пауночнай Еуропе. Зборным iмем “балты называлiся лета-лiтоускiя, пруса-яцвяжскiя, днепра-дзвiнскiя, верхнеокскiя плямены. Летапiсы даносяць да нас назвы балцкiх пляменау, якiя засялялi Беларусь: лiтва, латыгола, земгола, яцвягi, а таксам лотва iлi лота. Тапанiмiка i гiдранiмiка сведчаць аб тым, што латыгола пражывалi на поуначы сучаснай Беларусi, у верхнiм Падзвiннi. Месца знаходжання лiтвы вызначаецца мiж Мiнскам i Навагрудкам на захадзе i Маладзечнам i Слонiмам на поуднi. Па суседству з лiтвою пражывалi яцвягi. На працягу 1-й паловы 1-га тысячагоддзя у жыццi балтау адбываюцца змены, у вынiку якiх насельнiцтва пераходзiць з умацаваных гардзiшч на адкрытыя селiшчы. Распаусюджваецца сельская абшына, заснаваная не на кроуна-сваяцкiх, а на эканамiчных сувязях. Высокага развiцця дасягнулi рамествы. Асноунымi заняткамi становяцца жывелаводства i земляробства, а паляванне – дапаможным.
Б) Славяне. З’яуленне славян на тжрыторыi Беларусi было вынiкам апошняй хвалi вялiкага перасялення народау. Славяне з’явiлся у 6-м тысячагоддзi н.э. на усiм Балканскiм паувостраве. Прарадзiмай славян наз: Сярэдняе i Нiжняе Падунайе, пауночнае Прычорнамор’е, пауночнае Прыкарпацце, Закауказзе i пауночны Iран. У апошнi час гiсторыкi схiляюцца, што славяне фармiравалiся у Вiсла-Одэрскiм мiжрэччы i паудневай частцы лясной зоны Усходняй Еуропы. Славяне прыйшлi на Беларусь з поудня i з захаду. Iх можная падзялiць на паудневых i заходнiх. Паудневыя – дрыгавiчы, дулебы, драуляне, валыняне. Заходнiя – славене, крывiчы, севяране, радзiмiчы, неуры, волаты. На працэс утварэння беларускай народнасцi рашаючы уплыу аказалi дрыгавiчы, крывiчы i радзiмiчы.
Дрыгавiчы пражывалi на большай частцы паудневай i значнай частцы сярэдняй Беларусi. У iх культуры прысутнiчалi характэрныя славянскiя элементы: буйныя металiчныя пацеркi, пакрытыя зерню, кольцы, керамiка, сярпы, нажы, крэсалы, падвескi. Характэрным для пахавальнага абраду з’яулялася трупаспаленне з распалажэннем памершага галавой на захад. Есць 2 меркаваннi наконт паходжання назвы: 1 – ад мясцовасцi, 2—ад славянскага iмя Дрыгавiт.
Крывiчы – гэта самае шматколькачнае племя усходнiх славян. Яны рассялялiся ад верхняга Панямоння да Кастрамского Паволжжа, ад Пскоускага возера да верхняга Сожа i Дзiсны. Крывiчы падзялялiся на Пскоускiх, Смаленскiх i Полацкiх. Адны гiсторыкi лiчаць, што крывiчы – гэта усходняе племя балтау, другiя – што гэта смешанае славянска-балцкае племя, трэццi – што гэта усходне-славянскае племя. Тэрмiн крывiчы паходзiць з балцкай тэрмiналогii, ад слова крывi, ад iмя аднаго з першых лiтоускiх язычнiцкiх мiфалагiчных багоу – ад iмя вярхоунага бога Крэва-Крэвейты, ад iмя дачкi мiфалагiчнага славянскага цара Багумiра – Скрэвы, ад мясцовасцi. Полацк – буйнейшы пасля Вiльнi (Крэу-гарадок). Потым Полацк стау дзаржауна-абразуючым цэнтрам.
Радзiмiчы – рассялялiся на тэрыторыi меншай, чым крывiчы. Есць думка аб iх паходжаннi ад ляхау. На тэрыторыi Беларусi яны прыйшлi апошнiмi. Некаторыя гiсторыкi лiчаць, што яны прыйшлi з Верхняга Падняпроуя, другiя – з Павiслення. Асноуны арэал рассялення – басейны рэк Сож i Iпуць.
3. Галоуным занаткам усходнiх славян было землеробства. Асноунымi праладамi працы былi саха i рала. Асноунымi сельскагаспадарчымi культурамi – жыта, проса, пшано, ячмень, лен, бабы, гарох, рэпа. Разводзiлi буйную i дробную рагатую жывелу, свiней, коней, сабак. Палявалi на лася, зубра, дзiка, зайца, мядзведзя, воука, бабра. Прадукты бортнiцтва складалi значную частку вывазу пры гандлю з Расiяй i iнш. Краiнамi. Развiты было рамеснiцтва. Выраблялi адзенне, абутак, посуд, жылле. Сяло – назва паселiшчау. Словамi “сяло”, “пагост” – называлi паселiшчы сялян. Двор, дом, град – месцы жыхарства феадалау.
Утварэнне Полацкага княства як моцнай дзаржавы крывiчоу у IX – XII cт.
Станауленне Тураускага княства у канцы X ст. Асаблiвасцi яго грамадска-палiтычнага уладу.
Культура старажытнасцi.
1. Бясспрэчна, што Полацкае княства паклала пачатак гiсторыi дзяржаунасцi Беларусi. Працягваюцца спрэчкi аб трактоуцы тэрмiна “палачане”. 1-я лiчаць, што палачане – старажытнае усходне-славянскае племя, ад якога пайшлi крывiчы; 2-я – што гэта арыгiнальнае племя, утворанае ад змешвання дрыгавiчоу, крывiчоу i балтау; 3-i – што палачане гэта частка крывiчоу. Полацк – першы горад на Беларусi (862 г). Горад займау выключна добрае становiшча на р. Палаце, дзе яна упадае у Зах. Дзвiну. Вазвышэнню горада спрыяла тое, што гэта быу водны гандлевы шлях са Скандынавii у Вiзантыю. Скандынаускiя сагi успамiнаюць, што у 6-м ст. на Полацкай зямлi былi свае князi. Да 9 ст. Полацк займауся збiральнiцтвам навакольных зямель вакол сябе. Але у 10 ст. ен становiцца прадметам тэрытарыльных спрэчак мiж Паудневай i Пауночнай Руссю 00 Кiевам i Ноугарадам. Хоць Полацкiя землi падпарадкоувалiся Кiеву, плацiлi яму данiну, удзельнiчалi у сумесных паходах на Вiзантыю, усе ж такi былi даволi самастойныя. У 9 – 12 ст Полацкае княства зацмала 1/3 сучаснай Беларусi. У Полацкiм княстве дзейнiчау вечавы парадак. Веча выбiрала, уздымала князеу. Вядома, што 9 гадоу Полацк быу без князя, самастойным жа князь быу толькi у пытаннях вайны.
Полацкая зямля аказалася багатай на вядомыя асобы. Першым князем быу Рагвалод. Аднчасова кiеускi князь Яраполк i Наугародскi князь Уладзiмiр пасваталiся да яго дачкi Рагнеды. У вынiку адказу Рагнеды Уладзiмiр iдзе вайной на Полацк, забiвае Рагвалода з сынамi, Рагнеду прымусова бярэ у жонкi, затым забiвае Яраполка i становiцца кiеускiм князем. Пасля няудалага замаху Рагнеды Уладзiмiр высылае яе з сынам Iзяславам на памежжа. Там быу заснаваны горад Заслауе. Стаушы дарослым Iзяслау прымае полацкi прэстол. З таго часу гна iм сядзелi Рагвалодавы унукi.
Значнай фiгурай княжацкага роду стау Усяслау Брачыслававiч (Чарадзей). Апiсанне яго утрымлiвае рэальныя i фантастычныя рысы. Улiчваючы яго буйны характар, ен княжыу вельмi доуга: 57 год (1044-1101). Першыя гады княжання ен займауся унутраным уладкаваннем. Затым павеу заваеунiцiя войны з суседзямi: з Ноугарадам (перамога на р. Чэзе). Затым ен напау на Навагрудак, якi лiчыуся кiеускiм уладаннем, у вынiку чаго 30 сакавiка 1067 адбылася бiтва на р. Нямiзе, апiсаная у слову аб палку Iгаравым. Караткачасова сядзеу ен у Кiеве, але, разумеючы свае нетрывалае становiшча там, вяртаецца на Полаччыну. Двойчы выганяуся з Полацкага прэстолу i зноу яго адваеувау. Усяслау Чарадзей быу вельмi адукаваным чалавекам, сябравау з Антонiем Пячерскiтм. Пры Усяславе была пабудавана Полацкая “Сафiя”, Полацкае княства дасягнула найвялiкшага росквiту, яго межы дайшлi да Балтыкi, дзе былi закладзены 2 кэпасцi – Кукенойс i Герцыке. Асветнiцкую справу працягвала яго унучка Еуфрасiння Полацкая. З цягам часу Полацкую дзяржаву напаткау лес усей старажытна-рускай дзяржавы, адбылося яго драбленне i паслабленне.
2. Тураускае княства – буйнейшае на землях дрыгавiчоу. Утворана у 980 г. Першы летапiсны князь – Тур, а даставерны – Святаполк Акаянны. Святаполк вырашыу дамагчыся поцнай незалежнасцi Турава ад Кiева. Ен уступiу у змову са сваiм цясцем польскiм каралем Балаславам Храбрым. Бацька Святаполка Уладзiмiр убачыу небяспеку да сябе, таму Святаполка, яго жонку i польскага каталiцкага епiскапа ен садзiць у цямнiцу. Аднак пазней па просьбе Кiеускiх баяр Святаполк быу вызвалены. Пасля смерцi Уладзiмiра заняу у 1015 г. Кiеускi трон. У гонар гэтага ен заказау адчаканiць iанеты з надпiсам “Святаполк на стале”. Адначасова ен быу князем Тураускiм. Святаполк лiчыу сваiх малодшых братоу Барыса i Глеба супернiкамi, таму падаслау да iх забойц. Але сапраудным супернiкам для яго быу Яраслау (Мудры). Ен знаходзiуся у Ноугарадзе. Выкарыстаушы абурэнне ноугарадцау забойствам Барыса i Глеба, Яраслау пачынае вацну са Святаполкам. На баку Святаполка быу Польскi кароль Баляслау Храбры. У 1019 г. на р. Альце Святаполк быу разбiты, з рэшткамi войска уцек у Польшчу, дзе хутка памер.
Пры Яраславе Мудрым Турау падпарадкоувауся Кiеву. У канцы яго княжання Турау зноу адасабляецца. Пасля смерцi Яраслава у 1054 г. кiеускi трон займае Iзяслау, захаваушы за сабою Турау. У 1078 г. Тураускiм князем становiцца сын Iзяслава Яраполк. Ен быу чалавекам смелым, вопытным ваеначальнiкам, веу барацьбу з Валынскiм княствам. Валынскiя князi падаслалi да Яраполка забойц, у 1087 г. ен быу забiты. У 1088 г. Тураускi трон займае брат Яраполка Святаполк. У 1093 ен быу запрошаны i на Кiеускi трон. Святаполк быу чалавекам сквапным, срэбралюбiвым, нажывауся на нястачы людзей. Гэта выклiкала абурэнне народа i прывяло да паустання, у пачатку якога ен хутка памер.
Паказчыкам эканамiчнага развiцця Тураускага княства з’яуляецца узнiкненне i рост гарадоу (Берасце, Пiнск, Слуцк i iнш.). У тураве быу таксама вечавы парадак. Гаражане мелi права голасу. Акрамя князя у Тураве быу пасаднiк (толькi у Тураве). Быу тысяцкi, якi адказвау за гарадскi поук. Летапiсы захавалi рысы старажытнага беларускага гораду.
3. Старажытныя людзi не разумелi многiх з’яу прароды, абагаулялi iх. Яны выраблялi статуэткi, пакланялiся iм, разлiчваючы, што могуць задобрыць сiлы прыроды. Гэтыя вырабы атрымалi назву фетышау. Людзi лiчылi, што iх родапачынальнiкамi былi пэуныя жывелы, птушкi, таму выраблялi iх выявы i пакланялiся iм. На Беларусi лiчылася, што бусел, вуж, мядзведзь садзейнiчаюць чалавеку у яго справах. Людзi верылi у магiчную сiлу слова, нават на адлегласцi, таму была распаусюджана магiя.Надзвычацную сiлу надавалi агню, вадзе, каменням. Язычнiцкая рэлiгiя – мнагабаговая. Ярыла – бог Сонца, Сварога – бог Неба, Пярун – гром, таксама былi Велес, Даждь i iншыя багi. Старажытныя людзi верылi у iснаванне розных iстот: лясун, вадзяны, дамавы. Нават да нашых дзен дайшлi некаторыя язычнiцкiя святы: Купалле, Каляды i iнш.
Былi распаусюджаны песнi, танцы сельскагаспадарчага цыклу. Сваiм багам людзi прыносiлi ахвяру, iх прыносiлi у капiшчы. Цудоуную сiлу надавалi зубам жывел. Пасля прыняцця хрысцiянства пачалося распаусюджванне пiсьменнасцi. Пачалося перапiсванне рэлiгiйных кнiг. Вызначалiся першыя храсцiянскiя асветнiкi: Еуфрасiння Полацкая, Кiрыла Тураускi.
Станауленне i умацаванне ВКЛ.
Утварэнне ВКЛ. Фармiраванне дзяржаунай тэрыторыi.
Унутрыпалiтычная барацьба у сярэдзiне i 2-й палове XIV ст. Унiя 1385 г. Вынiкi яе ажыццяулення на Беларусi.
Умацаванне вялiкакняжацкай улады у гады княжання Вiтаута i грамадзянская вайна 30-х гадоу XV ст.
1. Утварэнне ВКЛ – адно з самых спрэчных пытанняу нашай гiсторыi. Есць 2 меркаваннi:
узнiкненне ВКЛ звязана з паскораным развiццем феадальных адносiн на тэрыторыi усходняй часткi сучаснай Лiтвы – Аукштайдыi, вынiкам якога з’явiлася узнiкненне ту моцнага дзяржаунага утварэння. З гэтай кропкi погляду вынiкае, што утварэнне ВКЛ чуждае iнтарэсам славян – беларусау i украiнцау i створана пад уздзеяннем знешнiх сiл;
iнiцыятыва зыходзiла з беларускiх зямель, з Навагрудчыны, калi былi выкарыстаны цяжкасцi у лiтоускiх землях.
На рубяжы XII –XIII cт. Жэмайцкiя землi стварылi канфедэрацыю (устойлiвы палiтычны i ваенны саюз) лiтоускiх зямель. Сярод лiтоускiх князеу вылучауся Мiндоуг. Гэты саюз быу супярэчлiвы. У 1219 г. было падпiсана лiтоуска-галiцка-валынскае пагадненне, па якому лiтоуцы абяцалi дапамагчы галiцка-валынскiм князям у барацьбе супраць Польшчы, а галiцка-валынскiя князi – не перашкаджаць пашырэнню палiтычнага уплвыу Лiтвы на Чорную Русь. Але дзяржаунае будаунiцтва iшло i на Навагрудчыне, i мiж гэтымi 2-мя дзяржаунымi утварэннямi iснавалi сувязi. Верагодна, агульная небяспека з боку нямецкiх рыцарау падштурхнула да аб’яднання лiтоускую канфедэрацыю i Навагрудчыну. Навагрудчына брала на сябе iнiцыятыву ва утварэннi агульнай дзяржавы. Навагрудак быу заснаваны у 1044 г. кiеускiм князем Яраславам Мудрым у час паходу на Лiтву. У сярэдзiне XIII ст. па свайму эканамiчнаму развiццю Навгрудчына выйшла наперад i на працягу доугага часу iграла важную ролю у гiсторыi беларусi. Прычыны узвышэння Навагрудка:
геагрфiчнае становiшча ва умовах крыжацкай i мангола-татарскай пагрозы рабiла гэтую тэрыторыю адносна бяспечнай i прыцягвала сюды паток перасяленцау з iншых рэгiенау;
высокi узровень сацыяльна-эканамiчнага развiцця, што было абумоулена ростам земляробства на ураджайных землях Панямоння, развiццем рамяства, ажыуленным замежным гандлем;
iмкненне заходне-рускiх княствау захаваць сваю самастойнасць у сувязi з небяспекай мангола-татарскага захопу.
Адзiным выйсцем быу разрыу з палiтычнай сiстэмай Русi, знешнiм увасабленнем якого магла стаць змена дынастый, але новы князь павiнен быу быць дастаткова моцным, каб пры неабходнасцi аказаць татарам супрацiуленне. Такiм патрабаванням адпавядалi лiтоускiя князi.
Заснаванне ВКЛ звязана з князем Мiндоугам. Пасля свары са сваiмi князямi ен збег у Ноугарад. Там у iм убачылi вопытнага наемнiка, якi будзе добра змагацца за iнтарэсы сваiх гаспадароу, i прызналi яго князем. Затым ен заваеувае Лiтву i Чорную Русь. У гэты час маладой дзяржаве пагражалi крыжакi. Былi створаны лiвонскi ордэн, тэутонскi ордэн, ордэн мечаносцау. У гэтых умовах Мiндоуг зразумеу, што толькi узброеная барацьба разбурыць маладую дзяржаву. Таму ен у дыпламатычных мэтах становiцца католiкам у 1250 г. Але гэта нiчога не дала, i, узначалiушы войска, у 1262 г. ен разбiвае крыжакоу. Крыху раней у 1253 г. ен быу абвешчаны каралем i прыняу карону ад Рымскага папы. Такiм чынам была створана палiэтнiчная дзяржава.
Прычыны утварэння ВКЛ:
Сацыяльна-эканамiчнае развiцце края патрабавала кансалiдацыi усiх зямель шляхам цэнтралiзацыi улады;
Пагрозы з боку крыжакоу i татара-манголау паскорылi утварэнне федэратыунай дзяржавы.
Але балцкiя князi былi незадаволены Мiндоугам. Яны падрыхтавалi змову i забiлi князя з 2-мя сынамi-немаулятамi. Калi Мiндоуг быу забiты (1262) яго старэйшы сын Войшал уцек у Пiнск, прыняу хрысцiянства i жыу у манастыры. Але, атрымаушы звесткi аб смерцi Тауцiвiла, ен збiрае вакол сябе хрысцiянскiя масы, пакiдае манастыр, абвяшчае сябе вялiкiм князем у Ноугарадзе (1264). Пачынаецца помста за бацьку. Кiравау ен па 1267 г. Па некаторых прычынах ен кiдае усе справы i зноу iдзе у манастыр.
Сваркi працягвалiся i далейшым. У гады княжання Гедымiна сталiца ВКЛ была перанесена у Вiльню (1340). Беларускiя землi уключалiся у склад ВКЛ у асноуным мiрнымi сродкамi:
дабраахвотна (Полацк, Менск);
у вынiку дагаворау (Берасцейскiя землi);
праз шлюбы (Вiцебшчына);
войны (Пiнскае княства).
2. Пасля смерцi Гедымiна да улады прыйшоу Яунут. У 1345 г. яго змяняе Альгерд. Яму дапамагау брат Кейстут. Практычна княства было падзелена на 2 часткi. Ад 2-х щлюбау засталося 12 сыноу i 9 дачок. Мiж сынамi 2-х лiнiй Альгердавiчау пачалася барацьба яшчэ пры жыццi бацькi. Пасаду Вялiкага князя ВКЛ заняу Ягайла – старэйшы сын ад 2-га шлюбу. Гэта выклiкала незадавальненне яго братоу па лiнii Марыi Вiцебскай (першай жонкi Альгерда), якiя нават звярнулiся за дапамогай у Маскву. Але Кейстут, выконваючы волю памершага Альгерда, спачатку падтрымау Ягайла, якi баяуся аутарытэта Кейстута i хутка, выкарыстаушы нязначны повад, пачау з iм вайну з дапамогай крыжакоу. Але Кейстут разбiу iх i выгнау яго з Вiльнi. Ягайла запрасiу мiру i пайшоу на хiтрыку: ен запрасiу Кейстута з яго сынам Вiтаутам да сябе, быццам для абмеркавання умоу мiру, але калi Кейстут з жонкай i Вiтаутам прыбылi, яны былi схоплены i пасаджаны у турму у Крэве. Сюды Ягайла падаслау забойц, якiя забiлi Кейстута i яго жонку, але Вiтауту удалося збегчы (1352). Гэты учынак не падняу аутарытэта Ягайлы, i ен вымушаны быу шукаць падтрымкi. У гэты час у Польшчы памiрае кароль, якi не меу нашчадкау, а меу 2 дачкi: Марыю i Ядзвiгу, але Марыя была жонкай маркграфа Брандэбургскага. Польскiя магнаты не хацелi падпарадкоувацца Брандэнбургу, а таксама былi занепакоены узмацненнем ВКЛ. Таму у 1384 г. Ядзвiга i Ягайла ажанiлiся. У 1385 г. у Крэве адбылося пагадненне мiж Ягайлам i польскiмi феадаламi, якое назвалася Крэускай унiяй. Iмкнулiся павялiчыць тэрыторыю ВКЛ i зрабiць яго адной з мацнейшых дзяржау у Еуропе. Па умовах Крэускай унii Ягайла абяцау прыняць каталiцкую веру разам з падданымi, даваць грошы на патрэбы Польшчы, дапамагчы атрымаць паудневыя тэрыторыi, заплацiць 20000 злотых адступных былому жанiху Ядзвiгi, на вечны час далучаць ВКЛ да Польшчы. Польшча абяцала ВКЛ дапамагчы у барацьбе з крыжакамi. Згодна унii былi наступныя умовы злучэння Польшчы i ВКЛ:
кароль i вялiкi князь у алной асобе;
знешняя палiтыка i абарона тэрыторыi робяцца супольна;
унутранае кiраванне у кожнай гаспадарцы асобнае (войскi, урады, казна)
распаусюджванне каталiцызму.
У 1386 г. Ягайла быу абвешчаны карале пад iмем Уладзiслава II. Унiя выклiкала супрацiуленне, якое узначалiу Андрэй Полацкi i Вiтаут. У вынiку Ягайла i польскiя феадалы адмовiлiся ад задумы пагаднення. У 1392 г. Вiтаут быу прызнаны Вялiкiм князем. Згодна Востраускаму пагадненню (1392) палякам было забаронена набываць землi i сялiцца у ВКЛ. У сваю чаргу Вiтаут абяцау выступiць сумесна з Польшчай супраць знешнiх ворагау.
3. Пры Вiтауце ВКЛ дасягнула сваей найбольшай магутнасцi. Каб падарваць сiлу буйных магнатау Вiтаут знiшчыу многiя княствы, ператварыушы iх у намеснiцтвы, месцы князеу занялi намеснiкi. Вiтаут стау фактычна незалежным правiцелем, i толькi iнтрыгi з боку Польшчы не далi яму магчымасцi стаць лiтоуска-беларускiм каралем. Нямецкi iмператар паслау Вiтауту карону, але яна да яго не дайшла. У 1429 г. на з’ездзе у Луцку прапанавалi каранаваць Вiтаута каралем Лiтвы у Вiльнi. Але Вiтаут памер. У далейшыя часы ВКЛ мела сваiх асобных гаспадароу, але пазней гэта традыцыя згубiлася. Унiя 1385 г. усе ж адкрыла шлях для акаталiчвання. Але паколькi некаторы час вялiкiя князi ВКЛ адначасова былi i каралямi Польшчы, яны клапацiлiся пра iнтарэсы ВКЛ, i толькi потым сталi ставiць iнтарэсы Польшчы на 1 месца. У 1413 г. на Сойме быу прыняты Гарадзельскi прывiлей. Гэты была новая унiя мiж ВКЛ i Польшчай. Яе умовы:
праваслауная знаць ставiлася у дыскрымiнацыйнае становiшча у палiтычным i эканамiчным сэнсе. Толькi католiкi карытсалiся рознымi прывiлеямi;
праваслауная знаць пазбаулялася пасад;
пацвярджалася забарона на шлюбы мiж католiкамi i праваслаунымi;
праваслауная знаць пазбаулялася права выбару Вялiкага князя;
Вялiкi князi выбiрауся са згоды польскiх паноу, а польскi кароль – са згоды лiтоускiх паноу.
Такiм чынам, Гарадзельскi прывiлей стау апошнiм штуршко да грамадзянскай вацны. У ВКЛ была яшчэ 1 праблема: нацiск з боку Масквы. Гэта вымшала ВКЛ шукаць апоры у Польшчы. Пасля смерцi Вiтаута Вялiкiм князем стау 1430 г. Свiдрыгайла, малодшы брат Ягайлы. Ен выступiу супраць вымушанай прааольска-каталiцкай палiтыкi Вiтаута. Ен iмкнууся стварыць лiтоуска-рускую дзяржаву з апорай на праваслауе.
Дзяржауная i органы кiравання.
Сацыяльна эканамiчны лад.
Беларускi горад у XIV-XV cт.
1. а) Цэнтральныя органы улады. Усю уладу i сiстэму дзяржаунага кiравання у ВКЛ узначальвау Вялiкi князь (Гаспадар). Важную ролю мела гаспадарчая рада. Спачатку Рада была толькi дарадчым органам. З канца 15 ст. Рада пачала абмяжоуваць уладу князя. Без яе згоды князь не мог вырашаць пытаннi знешняй палiтыкi, дараваць пасады, выдаваць i змяняць законы. Склад Рады: канцлеры, гетманы, маршалкi, падскарбiй, намеснiкi, старасты, ваяводы. Важную ролю у Радзе iгралi высшыя чыны каталiцкай царквы. У 15 ст. узнiкае новы дзяржауны орган “вальны сейм”. У 16 ст ен стау заканадаучым органам. Сеймы праводзiлiся не толькi у Вiльнi, але i у Берасцi, Навагрудку, Менску, Гароднi. Склад сейма: усе члены Рады, вышэйшыя чыны праваслаунага i каталiцкага духавенства, па 2 дэпутаты ад шляхты кожнага павета. Кампетэнцыя: выбранне Вялiкага князя, заканадауства, дзяржауныя падаткi, прывiлеi, адносiны з iншымi дзяржавамi. Арганiзацыя цэнтральнай улады у ВКЛ з пачатку фармiравання i да сярэдзiны 16 ст. ператварылася у выбарчую манархiю, абмежаваную часткова саветам вельмож, часткова сеймам з прадстаунiкоу дваранскага саслоуя. Вiдавочна тэндэнцыя паслаблення улады князя.
б) Мясцовыя органы кiравання мелi шырокiя паунамоцтвы i мала залежылi ад цэнтральных органау. Яны мелi трохзвенную структуру:
Ваяводствы, на тэрыторыi якiх прадстаунiком вышэйшай улады быу ваявода, прызначаны Вялiкiм князем i Радаю пажыццева з буйнейшых феадалау, ураджэнцау ВКЛ. Ен узначальвау адмiнiтратыуныя, гаспадарчыя, ваенныя i судовыя органы. Памочнiкi: кашталян, ключнiк, гараднiчы, лоучы, ляснiчы.
Павет. Кiраунiком адмiнiстрацыi быу стараста, прызначаны Вялiкiм князем i Радаю. Яго памочнiк – падстараста. Паунамоцтвы старасты такiя ж як i у ваяводы.
Цiвуны – нiжэйшыя органы у сiстэме мясцовага кiравання – кiруючыя дзяржауных i вялiкакняжацкiх маенткау. Яны маглi судзiць просты люд, якi пражывау на падпарадкаванай iм тэрыторыi.
У месцах, дзе не было маенткау дзейнiчалi органы дзяржыаунага самакiравання: сходы i выбраныя iмi старцы. Органамi мясцовай улады выступалi павятовыя i ваяводскiя сеймiкi. У iх удзельнiчалi усе землеуласнiкi. Спачатку сеймiкi толькi выбiралi дэпутатау на з’езд вальнага сейма. Потым сталi выпрацоуваць наказы Сейму. Гэта забяспечвала больш шырокi удзел феадалау у дзяржауных справах. Важнай функцыяй Сеймау i сеймiкау былi судовыя справы. Такiм чынам можна сказаць, што у ВКЛ дзяржаунае кiраванне было прадстаулена у асноуным кiраваннем мясцовым, пранiкнутым аутанамiстычнымi тэндэнцыямi. Дзяржава пранiкалася пачаткамi федэралiзму.
2. У першай палове 16 ст. завяршылася пачаушаяся фармiраванне катэгорый феадалау i форм iх землеуладання. Вялiкi князь быу вярхоуным уладальнiкам усiх зямель дзаржавы i непасрэдным уласнiкам вялiкакняжацкiх “двароу”. Яго васаламi былi буйныя феадалы лiтоускага i рускага паходжання, якiя валодалi вотчынамi, пажалаванымi, спадчыннымi або купленымi землямi, мелi сваiх васалау. Як i усе феадалы, яны неслi агульнадзяржауную службу. Некаторыя з iх (паны харугоуныя) у час збора войска выставлялi свае асаблiвыя харугвi, якiя не уваходзiлi у склад тэрытарыяльных апалчэнняу. Большасць дробных феадалау былi ваенна-служылымi людзьмi (баярамi). Частка iх наблiжалася па свацму становiшчу да феадальнай знацi. Сярод баяр былi i сяляне, якiя складалi пераходную ступень мiж класамi сялян i феадалау. У ходзе афармлення саслоуных прывiлегiй дробных феадалау непрвелiгiраваную частку баяр сталi з 15 ст. называць шляхтай. Асноуную масу насельнiцтва складалi сяляне, якi знаходзiлiся у рознай ступенi феадальнай залежнасцi i рамеснiкi-беднякi. Развiцце феадальна-прыгоннiцкiх адносiн аджбывалася у 1-ю чаргу за кошт змяншэння абшчыннай сялянскай уласнасцi i перахода зямлi ва уласнасць феадала. Прынцып “зямля нiчыя” змянiуся прынцыпам “няма зямлi без гаспадара”. На працягу 14-15 ст. сяляне канчаткова былi пазбаулены абшчыннай уласнасцi на зямлю. Яны сталi толькi землекарытальнiкамi. Уся зямля аказвалася ва уласнасцi дзяржавы, свецкiх i духоуных феадалау, часткова – гараджан. У сярдзiне 16 ст. сяляне-беларусы знаходзiлся у розным стане феадальнай залежнасцi, выконвалi неаднолькавыя правiннасцi. У сувязi з гэтым яны падзялялiся на некалькi катэгорый, перша за усе: на чыей зямлi пражывалi сяляне – яны дзялiлiся на дзяржауных i прыватна-уласнiцкiх. У адпаведнасцi ад ступенi феадальнай залежнасцi сяляне дзялiлiся на “людзей пахожых”, якiя захоувалi права пераходу ад 1-го феадала да другога, i “непахожых” – тыя, якiя не мелi такога права. Да вышэйшай ступенi феадальнай залежнасцi адносiлася “чэлядзь-невольная”. Яны вялi свае паходжанне ад халопау Старажытнай Русi i абслугоувалi двор феадала. У прывелiгiраваным стане знаходзiлiся сяляне-слугi спецыяльных служб у дзяржауны i прыватна-уласнiцкiх маентках. Iмi былi путныя, стайнiкi, псары, садоунiкi, рыбаловы, бортнiкi, млынары, рамеснiкi i iнш. Па меры развiцця феадальных адносiн i павелiчэння попыту на сельскагаспадарчыя прадукты iшоу працэс павелiчэння земолеуласнасцi буйных феадалау. Да сярэдзiны 16 ст. значна узраслазямельная уласнасць сярэднiх i дробных феадалау. Пры гэтым сталi пашыраць уласную запашку зямель, што суправаджалася узмацненнем прыгоннiцтва. Адбывалася скарачэнне дзяржаунага зямельнага фонду, што дрэнна сказвалася на прыбытках дзяржаунай казны. Дзяржауныя расходы узрасталi i вялiкакняжацкая улада аказвалася у фiнансавай залежнасцi ад магнатау. Каб павысiць прыбыткi у ВКЛ, пачала праводзiцца аграрная рэформа, якая увайшла у гiсторыю пад назвай “валочная памера”. Рэформа правадзiлася згодна “Устава на валокi”, выданнага у 1557 г. Сiгiзмундам II. Усе дзяржауныя землi падлягалi абмеру i перадзелу. Яна разбiвалiся на валокi (21,3 га), якую кожны дым атрымлiвау у падворнае карыстанне. Валока становiцца падаткавай адзiнкай. Зямля пры гэтым прадстаулялася у трох палях, такiм чынам узконьвалася трохполле з прымусовым севазваротам. У час правядзення рэформы лепшыя землi у сялян адбiралiся i адводзiлiся у вялiкакняжацкiя фальваркi з разлку па адной валоке з 7 сялянскiх валок. Сяляне, атрымаушыя валокi, змацоувалiся да фальварка i гублялiся права пераходу. Адначасова з правядзеннем валочнай памеры на дзяржауных землях, феадалы праводзiлi яе у сваiх маентках. З аднаго боку гэта садзейнiчала асваенню новых зямель, замацаванню больш прагрэсiунай трохпольнай сiстэмы земелеуладання i стварэнню умоу для развiцця таварна-грашовых зносiн у сельскай гаспадарцы. З другога – прявяло да рэзкага скарачэння сялянскага землекарыстання, станаулення фальваркавай паншчыннай сiстэмы гаспадарання. Валочная памера паскорыла завяршэнне юрыдычнага афармлення запрыгоньвання сялян, пачатак якому быу пакладзены прывiлеем 1447 г. Судзебнiк 1468 г. пад страхам смяротнага пакарання забараняу увадзiць прыватна-залежных людзей i чэлядзi. Статут 1529 г. замацавау за феадаламi манаполiю на валоданне зямлей, узаконiу пазбауленне сялян права уласнасцi на зямлю, усталявау 10-гадовы тэрмiн пошуку беглых сялян.
3. Вытворчыя сiлы развiцця феадалiзму абумовлiлi iнтэнсiуны працэс аддзялення рамяства ад сельскай гаспадаркi. Гэта суправаджалася ростам гарадоу i мястэчак. Яны былi месцам сасрэдатачэння рамяства i гандлю, палiтыка-адмiнiстратыунымi цэнтрамi i умацаванымi пунктамi на выпадак нападзення ворага. Найбольш буйнымi гарадамi былi Вiцебск, Магiлеу, Пiнск, Полацк, Слуцк. Гарады i мястэчкi узнiкалi як на дзяржаунай, так i на прыватна-уласнiцкай зямлi. У 16 ст. у многiх вялiкакняжацкiх гарадах з’яулялiся юрыдыкi – адасобленыя часткi горада цi яго прыгарада, якiя былi уладаннямi свецкiх або духоуных феадалау з залежным ад iх насельнiцтвам. На жыхароу юрыдык не распаусюджвалася адмiнiстратыуная i судовая улада гарадскога самакiравання. 80% гараджан – беларусы.
Сацыяльны склад гараджан быу неаднародным.
Верхнi слой – феадалы, духавенства, багатыя купцы, заможныя рамеснiкi.
Сярэднi слой – рамеснiкi, дробныя гандляры.
Нiжэйшы слой – вучнi, людзi, знаходзячыяся у рознай ступенi феадальнай залежнасцi.
Гандлева-рамесныя жыхары гарадоу называлiся мяшчанамi. Гарадское рэмясло было вельмi разнастайным. Да 2-й паловы 16 ст. у Беларусi было вядома 200 рамеснiцкiх прафесiй. 1-е месца займала апрацоука металау, 2-е – апрацоука дрэва i г. д. З 15 ст. у гарадах Беларусi пачалi з’яуляцца саслоуныя карпарацыi рамеснiкау, якiя называлiся сотнямi i брацтвамi. Яны стваралiся з мэтай абароны iнтарэсау рамеснiкау як дробных вытворцау ад эксплуатацыi iх феадаламi i купцамi. З 1555 г. сотнi i брацтвы сталi называцца цэхамi – аб’яднаннi рамеснiкау адной, або некалькiх блiзкiх прафесiй. Кожны цэх быу i узброеным атрадам. У склад цэхау не прымалi яурэяу, татарау. Яшчэ у 1388 г. Вiтаут выдау прывiлей, якi гарантавау яурэям гарадоу сваю арганiзацыю – кагал. Асобнымi арганiзацыямi жылi татары. Iшоу актыуны рост таварна-гандлевых зносiн, як ва унутраным так i у знешнiм гандлi. Гандлявалi з Рыгай, з Заходняй Еуропай, некаторымi гарадамi усходу. Па меры пашырэння эканамiчнага значэння гарадоу актывiзавалася iх палiтычнае жыцце. Гарады iмкнулiся пазбавiцца ад феадальнай залежнасцi i атрымаць права на самакiраванне. Узорам было Магдэбурскае права.
Пытанні па курсу гісторыі Беларусі (1999-2000 н.г.)
Асваенне тэрьггорыі Беларусі першабытным чалавекам. Эпоха каменнага веку.
Балцкае і раннеславянскае засяленне беларускіх зямель. Усходнеславянскія супольнасці ў ІХ-пер.пал.ХП стст.
Беларуская дзяржаўнасць у раннім сярэднявеччы. Палітычны лад Полацкага і Тураўскага ккястваў.
Хрысціянізацыя беларускіх зямель. Асветніцкая дзейнасць Е.Полацкай і К.Тураўскага.
Сацыяльна-эканамічныя адносіны на землях Беларусі ў ІХ-сяр.ХПІ стст.
Фарміраванне дзяржаўнай тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага.
Палітычны лад Вялікага княства Літоўскага і сістэма дзяржаўнага кіравання.
Прававая культура ў княстве.
Феадальнае развіццё сельскай гаспадаркі і беларускага гарода ў ХІУ-ХУІ стст.
Першыя уніі ВКЛ з Польшчаю (Крэўская, Віленска-Радамская, Гарадзельская): прычыны заключэння, сутнасць і вынікі.
Барацьба Вялікага княства Літоўскага з татара-манголамі і крыжакамі. Грунвальдская бітва.
Характар узаемаадносін і знешняя палітыка ВКЛ у дачыненні да Маскоўскай Русі (канец ХУ-сяр.ХУІ стст.).
Фарміраванне беларускай народнасці. Этнічныя прызнакі і традыцыйная культура беларусаў.
Прашнкненне ідэй Адраджэння на Беларусь. Ф.Скарына як вучоны-гуманіст, асветнік, першадрукар.
Вытокі Люблінскай уніі 1569 г. Прыняцце акта аб утварэнні Рэчы Паспалітай.
Рэлігійна-рэфармацыйны рух на Беларусі ў ХУІ ст.
Каталіцкая рэакцыя. Палітычная і культурная дзейнасць ордэна езуітаў.
Берасцейская рэлігійна-царкоўная унія. Сутнасць уніяцтва.
Войны Рэчы Паспалітай з Расіяй у першай чвэрці ХУІІ ст. і іх уплыў на стан развшцця беларускага грамадства.
19.Антыфеадальная вайна на беларускіх землях у сярэдзіне ХУІІст.( 1648-1651 гг)
Беларускае грамадства падчас вайны Расіі з Рэччу Паспалітай у 1655-1667 гт.
Эканоміка і саслоўныя адносіны на Беларусі ў ХУШ ст.
Палітычны крызіс Рэчы Паспалітай.
Спробы правядзення рэформаў і тры падзелы Рэчы Паспалітай у кан. ХУШ ст
Адміністрацыйна-дзяржаўныя пераўтварэнні на беларускіх землях пасля іх уключэння ў склад Расійскай імперыі.
Эканамічнае развіццё беларускіх зямель у канцы ХУІП-сяр.ХІХ стст.
Палітычны рух у беларускім грамадстве ў першай палове XIX ст. Паўстанне 1830-31 гг. на Беларусі і яго палітычныя вынікі.
Скасаванне прыгону і правядзенне палітычных буржуазных рэформ у 60-я іт. ХЗХ ст. на Беларусі.
Ідэі сацыяльнай -незалежнасці і нацыянальнага вызвалення ў паўстанні 1863 г. пад кіраўніцтвам К.Каліноўскага.
Станаўленне новых форм вытворчасці ў тірамысловасці і сельскай гаспадарцы Беларусі пасля адмену прыгону. Адметнасці каггіталістычнага развіцця.
Рабочы і сялянскі рух. Народніцкія і сацыял-дэмакратычныя арганізацыі на Беларусі ў 60-90-х гг. XIX ст.
Фарміраванне агульнарасійскіх і беларускіх палітычных партый і арганізацый у канцы ХІХ-пач.ХХ ст.
Вызваленчая барацьба і грамадска-палітычны рух на Беларусі ў час рэвалюцыі 1905-1907 гт.
Беларускі нацыянальны рух у перыяд першай расійскай рэвалюцыі. Нашаніўсю этап у гісторыі беларускага нацыянальнага адраджэння.
Сталыпінсюя рэформы на Беларусі.
Лютаўская рэвалюцыя на Беларусі. Утварэнне новых органаў улады.
Ажыўленне дзейнасці надыянальных партый і арганізацый пасля Лютаўскай рэвалюцыі. Іх погляды на палітычныя праблемы і беларускае пытанне.
Праблема самавызначэння беларускага народа пасля ўстанаўлення аднаўладдзя Саветаў. Скліканне і разгон Усебеларускага надыянальнага сходу (15 снежня 1917 г.).
Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі і дзейнасць яе Рады. -
Змаганне за самавызначэнне народа на грунце савецкай улады. Дзейнасць Белнацкама і беларускіх секцый РКП(б).
Абвяшчэнне БССР. 1 Усебеларускі з'езд Саветаў. Стварэнне Літоўска-Беларускай Савецкай Рэспублікі.
Беларускае грамадства ў гады саведка-польскай вайны (1919-1920 гг.). Другое абвяшчэнне БССР.
Новая эканамічная палітыка, яе сутнасць і вынікі.
Падпісанне федэратыўнага дагавора аб утварэнні СССР. Уваходжанне Беларусі ў склад Савецкага Саюза.
Індустрыяльнае будаўніцтва ў БССР.
Правядзенне суцэльнай калектывізацыі сельскай гаспадаркі на Беларусі і яе сацыяльна-эканамічныя вынікі.
Сутнасць, этапы і практыка рэалізадыі палітыю беларусізацыі ў 20-30-я гт.
Палітычная сістэма СССР 30-х гадоў. Дэфармацыі ў грамадска-палітьгчным жыцці. Рэггрэсіі у дачыненні да беларускага грамадства.
Палітычна-прававое становішча зямель Заходняй Беларусі у складзе міжваеннай Полыігчы (1921-1939 гт.) і нацыянальна-вызваленчая барацьба працоўных.
Адметнасці эканамічнага і культурнага развіцця заходнебеларускіх тэрыторый у 1921-1939 гг.
Пачатак другой сусветнай вайны. Аб'яднанне Заходняй Беларусі з БССР.
Акупацыя Беларусі нямецкім войскам. Акупацыйны рэжым на Беларусі.
Антыфашысцкая барацьба на Беларусі ў 1941-1944 гг.
Беларускі калабарацыянізм у гады Вялікай Айчыннай вайны.
Вызваленне Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Матэрыяльныя страты, людскія, культурныя Беларусі за гады вайны.
Становішча БССР на міжнароднай арэне пасля заканчэння Вялікай Айчыннай і другой сусветнай вайны. Навуковыя, эканамічныя і культурные сувязі з краінамш свету.
Аднаўленне ў 1946-1950 гг. разбуранай вайной прамысловасці і сельскай гаспадаркі.
Спробы адыходу ад таталітарызму ў грамадска-палітычным жыцці Беларускай ССР у 50-х гг.
Развіццё эканомікі у 1950-70-х гг. Нарастанне з'яў застою ў сацыяльна-•• эканамічным развіцці Беларусі.
Адукацыя, навука, культура беларускага грамадства ў 1950-80-х гг.
Палітыка перабудовы як адказ на крызісныя з'явы грамадскага развіцця другой паловы 1980-х-пачатку 90-х гг. Яе набыткі, страты, пралікі.
Сацыяльна-эканамічны крызіс 1990-х-гг. Накірункі рэфармавання эканомікі.
Станаўленне незалежнай беларускай дзяржавы. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь з дапаўненнямі і змяненнямі.